Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 4]

Grenzen en grensverschuivingen
De paradox van het leven zelf
Joris van Parys

In Broeders in bedrog, de opstellenbundel van Jan Fontijn uit 1997, wemelt het van krasse uitspraken als: ‘Geen biografie, hoe degelijk ook, of hij stikt van leugens en bedrog.’ Als dat klopt, betoogt Joris van Parys, biograaf van Frans Masereel, Cyriel Buysse en Raymond Brulez, brachten het Letterenhuis en het Nederlands Letterenfonds op 18 juni een bijzonder louche gezelschap bijeen.

Van grenzen gesproken. Aangezien de definitieve biografie niet bestaat, duiken ook in degelijke biografieën weleens discutabele redeneringen of conclusies op - discutabel bijvoorbeeld omdat ze gekleurd zijn door de tijd waarin het boek werd geschreven. Maar wie spreekt van ‘leugens en bedrog’, heeft het over opzettelijke misleiding van de lezer, niet over gewijzigde inzichten die in de loop van de jaren kunnen ontstaan op basis van nieuwe informatie.

Waar het om gaat is de integriteit van de biograaf, de elementaire voorwaarde dat deze zich in geen geval laat verleiden tot ingrepen en keuzes waardoor lezers worden gemanipuleerd omdat hen bewust informatie wordt onthouden. Dat ik geïntrigeerd ben geraakt door Frans Masereel, later ook door Cyriel Buysse en sinds kort door Raymond Brulez, betekent niet dat ik een kritiekloze bewonderaar ben. In de termen van Fontijn ben ik een biograaf zonder held.

Biograaf zonder held, maar mét de ambitie om misverstanden en vooroordelen op te ruimen. Die ambitie heeft een biograaf nodig, al moet je bescheiden genoeg zijn om te aanvaarden dat zelfs het meest zorgvuldige onderzoek lang niet altijd afdoende verklaringen oplevert. Dat is niets anders dan het nuchter accepteren van een natuurlijke grens van de biografie. Alleen al vanwege de tegenstrijdigheden in elk mensenleven zou het pretentieus zijn om te denken dat je als biograaf in staat bent het gevoels- en gedachteleven van iemand tot in de laatste nuances te doorgronden en te reconstrueren. Biografen moeten vaker dan hun lief is genoegen nemen met een voor iedereen onbevredigend ‘mogelijk’, ‘waarschijnlijk’ of ‘niet uitgesloten’.

[p. 5]

Daarnaast is er de realiteit die Fontijn ‘de paradox van de biografie’ noemt. Bij het schrijven van zijn tweedelige studie over Frederik van Eeden heeft hij naar eigen zeggen geprobeerd ‘zich zoveel mogelijk te concentreren op de analyse van persoonlijke documenten van en over Van Eeden’ om ‘de grote thema's in het leven van Van Eeden te achterhalen’. Hij voegt daar nadrukkelijk aan toe: ‘In hoeverre die thema's te verbinden waren met de cultuurhistorische thema's in het fin de siècle was voor mij toen secundair. Ik was en ben in de eerste plaats biograaf en geen cultuurhistoricus.’

Natuurlijk moest de biograaf gaandeweg ondervinden dat hij het zich juist bij een figuur als Van Eeden niet kon permitteren de cultuurhistorische context zelfs maar een moment uit het oog te verliezen. Wat Fontijn de paradox van de biografie noemt is op de keper beschouwd de paradox van het leven zelf, het blote feit namelijk dat elk individu uniek en tegelijk kind van zijn of haar tijd is, ook in zijn of haar verzet tegen de geest van de tijd, tegen courante opvattingen en dwingende vooroordelen. Je kunt dat zien als een probleem, maar wat mij betreft is het een van de fascinerendste aspecten van biografisch onderzoek om de soms zeer evidente maar vaak ook zeer subtiele en aan de oppervlakte nauwelijks zichtbare wisselwerking tussen de ontwikkeling van een individu en in tegengestelde richting werkende krachten op het spoor te komen en te documenteren. Al de jaren dat ik aan de biografie van Frans Masereel werkte, was ik me ervan bewust dat Masereel weliswaar driekwart van zijn leven in Parijs, Genève en Nice heeft geleefd, maar dat hij nooit was geworden wie hij vanaf zijn vijfentwintigste was zonder het negentiende-eeuws katholicisme van zijn prille kinderjaren in Blankenberge, zonder zijn confrontaties met de vooroorlogse verpauperde arbeidersbuurten in Gent en zonder de bevrijdende invloed van een paar verlichte liberalen in zijn familie. Onbevredigend in alles wat eerder met name in Duitsland en Frankrijk over Masereel werd gepubliceerd, was juist het ontbreken van die Vlaamse achtergrond van zijn ontwikkeling tot de internationalist die hij tijdens de Eerste Wereldoorlog in Zwitserland werd.

In mijn biografie van Cyriel Buysse zou ik diens antiklerikalisme niet overtuigend hebben kunnen verklaren indien ik hem niet als jonge twintiger zou situeren in de verziekte sfeer van de schoolstrijd van de jaren 1880. Dat tijdsklimaat moest ik dus oproepen, niet met een paar alinea's algemene informatie, maar met concrete beelden die de negentiende eeuw naar de lezer van de eenentwintigste eeuw toe halen en duidelijk maken waarom Buysse decennia lang nauwelijks een publiek vond in eigen land. Overigens krijgt het portret van de schrijver zelf meer reliëf en meer leven door de bijzonderheden over de tijd en de maatschappij waarin hij zich bewoog en waarover hij schreef.

Wetenschap

Bij het selecteren en doseren van cultuurhistorische ingrediënten houd ik vanzelfsprekend rekening met de relevantie voor de biografie, in het besef dat de gebiografeerde geen twee, drie bladzijden lang uit beeld mag verdwijnen. Onder die voorwaarde kunnen grensverschuivingen tussen biografie en cultuurgeschiedenis verrassende inzichten opleveren.

[p. 6]

Tot slot een kanttekening bij een paar pertinente opmerkingen van Annette Portegies over de eisen die aan de hedendaagse biografie worden gesteld. ‘Biografen komen graag bijeen in werk- en studiegroepen’, schrijft Portegies, ‘om te spreken over de voetangels en -klemmen van het genre dat ze beoefenen. Maar van de hindernissen die al door hun voorgangers genomen zijn, lijken ze nauwelijks op de hoogte. En ze sluiten te gemakkelijk hun oren voor wat ze liever niet willen horen: dat een gedegen onderzoeker ook een getalenteerd schrijver moet zijn om een goede biografie te kunnen voortbrengen.’

Je kunt van mening verschillen over de definitie van een ‘goede biografie’, maar hoe dan ook is elke biografie om te beginnen een levensverhaal, een verhaal dus. En een verhaal moet inderdaad niet alleen boeien door wat er wordt verteld maar ook door de manier waarop het wordt verteld. Dat veronderstelt het nodige talent om zowel bevattelijk als fris en gevat te formuleren, de lezer te verrassen, te ontroeren, met of zonder ironie te doen glimlachen en te spelen met associaties. Een goed geschreven biografie van een wetenschapper, componist of schilder kan met meer reden een literaire biografie genoemd worden dan menige schrijversbiografie.

Niet-professioneel geïnteresseerde lezers lezen met andere ogen dan vakbroeders en -zusters. Een boek dat voldoet aan de eisen die worden gesteld aan een gedegen proefschrift maar onaantrekkelijk geschreven is, bevestigt alleen maar het oude vooroordeel dat biografieën saaie lectuur zijn.

De vraag is dus of we te midden van de multimediale woekering van interviews en recensies of wat daar voor door moet gaan, behoefte hebben aan het soort discussies waarover ik lees in verslagen van de Werkgroep Biografie, die zich in het recente verleden onder andere boog over ‘de vraag of een biografie bestaansrecht heeft in de wereld van de wetenschap’. Dat is geen vraag die mij bezighoudt. Wat mij als biograaf interesseert en motiveert is een andere wetenschap: de wetenschap dat mijn werk een breed en gevarieerd publiek bereikt; dat de biografie van Masereel de voorbije vijf jaar heeft gediend als basis voor twee exposities, en dat de bijval voor de Buysse-biografie een aantal heruitgaven van boeken van Buysse mogelijk heeft gemaakt. Natuurlijk is het mooi dat beide biografieën werden overladen met literaire prijzen, maar het mooiste wat je als auteur van een schrijversbiografie kunt bereiken is toch dat je de lezer weet te prikkelen om het werk van de gebiografeerde zelf te gaan lezen of herlezen.