Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 68]

Waarom onomstotelijke feiten verbloemen?
De onbescheiden bekentenissen van Pieter Geyl
Paul van der Steen

Zonder ook maar iets van zijn persoonlijk archief bij de hand te hebben schreef de historicus Pieter Geyl als gijzelaar in Sint-Michielsgestel zijn autobiografie: ongekend scherp jegens de mensen in zijn omgeving en met superlatieven voor zichzelf. Op het eerste oog niet erg waarheidsgetrouw, bij nadere beschouwing misschien toch wel.

Schrijven was van jongs af aan een passie voor Pieter Geyl (1887-1966). Als kind zette hij zijn eigen indianenverhalen op papier en maakte hij - geïnspireerd door Britse voorbeelden - avonturenromans. Later werd het werk van de jonge Geyl literairder en probeerde hij te dichten in de stijl van de Tachtigers. Het frustreerde hem wel dat waardering van zijn dichtende boezemvriend Piet van Eyck uitbleef. Toch volgde hij ook als student aanvankelijk zijn hart. ‘Nederlandse letteren was wat ik wilde, aan geschiedenis dacht ik niet, van Fruin had ik nog nooit gehoord!’ Later ging hij toch het pad op van de geschiedschrijving, aanvankelijk een bijvak.

Geyl promoveerde toen hij leraar was aan een gymnasium in Schiedam. Dat laatste was overduidelijk niet zijn roeping. Een correspondentschap in Londen voor nrc kwam als een verlossing. Vanaf 1919 combineerde hij dat met een hoogleraarschap aan de universiteit van Londen, aanvankelijk Nederlandse studiën, later alleen Nederlandse geschiedenis. Na verloop van tijd begon Geyl te verlangen naar zijn vaderland. Het gevoel daar pas echt wetenschappelijke invloed te kunnen hebben, speelde daarbij een grote rol. In 1935 deed zich een kans voor in Utrecht. Vooral dankzij Geyls geduchte reputatie en onconventionele stellingnames had een benoeming echter de nodige voeten in de aarde. Er was verzet tot op het allerhoogste niveau, maar in 1936 kon hij in de domstad aan de slag als hoogleraar nieuwe geschiedenis.

Met zijn publicaties ging Geyl dikwijls in tegen vastgeroeste aannames. Zijn meerdelige Geschiedenis van de Nederlandsche stam rekende af met de klein-Nederlandse blik op de vaderlandsche historie. De natie had ruimere grenzen dan de bestaande,

[p. 69]

die nog grotendeels waren terug te voeren op de krachtsverhoudingen tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Boeken als Willem iv en Engeland tot 1748 en Oranje en Stuart waren aanklachten tegen de grotendeels karikaturale historiografie: Hollandse regenten werden niet alleen gedreven door hebzucht en de Oranjes waren niet per definitie onbaatzuchtig. De werkelijkheid was genuanceerder. Met de zo'n vijftien jaar oudere Johan Huizinga zou Geyl gaan horen tot het selecte gezelschap van Nederlandse historici met wereldfaam.

Loftuitingen aan eigen adres

De Tweede Wereldoorlog gaf Geyl de gelegenheid zijn liefde voor de literatuur weer op te pakken. Zoals de bezorgers van Geyls autobiografie in hun nawoord schrijven: ‘Plotseling begon zijn dichtader, die meer dan dertig jaar verstopt had gezeten, weer te vloeien.’ Als gijzelaar in Buchenwald waagde Geyl, inmiddels begin vijftig, zich weer aan poëzie. Tijdens de hele bezettingstijd schreef hij volop gedichten. In 1941 liet hij in drie weken tijd de detective Moord op de plas uit zijn pen vloeien. Een jaar later begon hij als gijzelaar in Sint-Michielsgestel aan zijn autobiografie, de balans van een nog onafgerond leven.

In 1958 kreeg Geyl de P.C. Hooftprijs toegekend. Het juryrapport prees zijn onopgesmukte proza, vrij van effectbejag: ‘Dit proza getuigt van een zuivere smaak, maar wie het zou willen bewonderen om zijn waarde als woordkunst, zocht zijn verdienste waar zij niet is, want het heeft geen andere bedoeling dan een gave constructie, een trefzekere woordkeus en een sobere beeldspraak, dienstbaar te maken aan een betoog, feitenrelaas of polemiek.’ Geyls autobiografie is er een bewijs van. Maar lees Ik die zo weinig in mijn verleden leef niet als een meedogenloze zelfanalyse. Slechts heel, héél af en toe vond Geyl zichzelf tekort schieten. ‘Wat mijn sprekersgave betreft, ik sla die niet zo heel hoog aan.’ Hoewel: ‘Ik wil ook niet zeggen dat ik saai ben of moeilijk te volgen. Integendeel, helder en dikwijls bepaald boeiend.’

Meestal verviel de historicus in dit soort loftuitingen aan zijn eigen adres. Hij roemde zijn beheersing van de Engelse taal als correspondent in Londen van nrc, ‘niet zo'n veelvoorkomend iets bij buitenlandse journalisten als men misschien zou denken’. Ook over zijn functioneren niets dan lof: ‘Het lag mij volledig. Ik ben een van de goede correspondenten van nrc geweest. Ik schreef vlot, duidelijk, levendig; ik had een idee, ik wist een lijn te volgen. Daarin vond ik van het eerste ogenblik ruimte in mijn engheid.’ Over zijn jaren op de universiteit: ‘Misschien dringt zich uit mijn verhaal tot nog toe de indruk van een stralende onbezorgde studententijd, aaneenschakeling van successen en soms wat arrogante gevierde triomfen. Inderdaad ging van mij de mare reeds dat ik een toekomst had.’ Tegen een van zijn liefdes zei hij na de gunstige reacties op het verschijnen van het eerste deel van Geschiedenis van de Nederlandsche stam: ‘This book has added inches to my stature.’

De schrijver leek zich wel degelijk bewust van zijn toon. Hij kon moeilijk anders. Geyl sprak zijn oratie in Utrecht uit op zijn zesenveertigste, rustig en overtuigd van zijn eigen kwaliteiten. Zijn autobiografie over die zeer zelfverzekerde houding: ‘Maak ik de indruk van een beetje te? Ik

[p. 70]

Pieter Geyl (1887-1966)

kan het niet helpen: dit lijken mij de onomstotelijke feiten, en waarom zou ik die verbloemen?’

Ongevoelig voor verwijten

Zo ronkend als Geyl bij tijd en wijle over zichzelf schreef, zo scherp oordeelde hij over de mensen in zijn omgeving. In 1947 recenseerde de historicus de bundel In opdracht van de tijd van Jan Romein. Aan zijn collega-hoogleraar Gerretson schreef hij er bijna met walging over: ‘Die man is geen historicus, hij is een gelovige - een gelovige in Marx!! Ik zou waarachtig nog heel wat liever christen zijn.’

Als Geyl in zijn autobiografie zijn medeprofessoren aan de literaire faculteit in Utrecht beschreef, was hij al even meedogenloos. De een was ‘dik, vadsig en eenzelvig’, een tweede ‘een aardige, fijne en geleerde man eigenlijk, maar zo doof en hulpeloos wereldvreemd’ en weer een ander ‘een beweeglijk en levendig mannetje, met een grote belangstelling voor mensen en standpunten, iets naïefs, door en door onzelfstandig, en ook van karakter zo zwak dat het tot onbetrouwbaarheid werd’. Geyls karakteriseringen waren niet louter vilein. Fraai analyseerde hij de verhouding met een streng christelijke collega. Diens orthodoxe geloof vormde voor een heiden als Geyl ‘een slagboom tegen werkelijke intimiteit’.

Ik die zo weinig in mijn verleden leef lijkt soms op W.F. Hermans' Onder professoren. Zoals laatstgenoemde auteur zich botvierde op de gang van zaken op de Groningse universiteit, zo geeft Geyl een scherpe schets van het wetenschappelijke milieu in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. Veel ophef veroorzaakte hij bijvoorbeeld in 1933 met de manier waarop hij het plagiaat van de Leidse hoogleraar H.T. Colenbrander in een artikel over Willem van Oranje in De Gids aan de kaak stelde. De zaak wordt in de autobiografie ruim uitgemeten. Van een doofpot wilde Geyl niet weten: ‘Al stonden ze allen op hun hoofd: het geval zou in de openbaarheid gebracht worden.’

Voor verwijten van het kaliber ‘Zo pakt men een collega niet aan’ toonde de historicus zich ongevoelig. Voor hem telde slechts: ‘Was mijn aanval door feiten gerechtvaardigd, en was mijn eigen voorstelling zuiver en juist?’ Spijt had hij zelden of nooit:

Ik blijf ervan overtuigd dat mijn opvatting de enig juiste is; het is een opvatting in ieder geval die met het diepste en beste van mijn persoonlijkheid zo nauw samenhangt

[p. 71]

dat ik ze nooit zal kunnen verloochenen. Maar dat ik zodoende soms mijn praktisch doel voorbijgeschoten heb, dat ik mezelf de reputatie van een lastig, onhandelbaar en twistziek mens heb bezorgd, is ook waar. Nu goed, ik draag dat gelaten. Ik weet dat het mij niet om het gerucht van de strijd maar om de zaak te doen is. En ik weet ook dat al die consideratie van collegialiteit en dergelijke een hellend vlak zijn naar walgelijk geschipper en intellectuele corruptie.

Wanstaltig en innemend

Onwaarschijnlijk open was de historicus over zijn liefdesleven. Ook in de beschrijvingen van zijn amoureuze escapades snoefde hij erop los. Bijvoorbeeld over zijn verhouding met zijn huishoudster in Londen: ‘Ik heb haar, zedigste West-Friese, die zich denken laat, moeten dwingen om voor mij te worden wat zij geweest is. Maar zij hield echt van mij en onze verhouding, waarvan Corrie [Geyls vrouw] nooit iets vermoed heeft, is ook voor haar een geluk geweest. Mij, nog eens, maakte zij het leven thuis dragelijk, al weerhield zij mij helaas niet, hoeveel ik ook werkelijk van haar hield, van andere afdwalingen; mijn avonturenlust bleef onverminderd bestaan.’ Zelfs de partner van boezemvriend Piet van Eyck is niet veilig voor Geyl: ‘De geringste wenk van haar kant (maar 't wás een wenk van haar kant waarmee het begon: ik dacht aan niets...) was genoeg om mij gaande te maken.’ Scrupules kende hij nauwelijks: ‘Ik heb altijd een soort dualistische moraal betracht in deze zin dat ik op het punt van liefde en vrouwen heel wat meer voor geoorloofd houd (all's fair in love and war) dan op andere gebieden.’ Als mevrouw Geyl al eens achter een affaire kwam, overheerste bij haar man onbegrip over de reactie en was zelfmedelijden niet ver weg. ‘Corrie liep gillend het huis door, als een bezetene. Zo'n reactie was niet normaal natuurlijk. Ik dodelijk ontsteld en beroerd.’

Misschien had Geyls opstelling op het vlak van de liefde iets te maken met zijn jeugd. Gezellig was het thuis niet. Zijn vader, een arts, raakte psychisch steeds verder in de knoop en zou uiteindelijk zelfmoord plegen. De zoon schrijft er eerlijk over. Wellicht had diens verre van monogame levenswandel ook iets te maken met zijn natuurlijke afkeer van doctrines. Die uitte zich op tal van terreinen. Hoewel sympathiserend met het sociaaldemocratische gedachtengoed, kon hij de stap naar de in zijn ogen te demagogische sdap niet maken. Zijn hart voor de Vlaamse zaak werd bezwaard door de extremistische neigingen van veel voorvechters van die kwestie - Geyl was zich vroeg bewust van de gevaren van fascisme en nationaalsocialisme. Hij was er de man ook niet naar om die weerzin voor zich te houden, zelfs niet op de meest gevaarlijke plekken. Tijdens een appèl in Buchenwald (Geyl beschrijft die tijd niet in zijn autobiografie) werd de bloedverwantschap tussen het Duitse en Nederlandse volk geloofd en de Nederlandse vrijwilligers voor Duitse krijgsdienst geprezen. Uit de verder zwijgende groep luisterende gijzelaars klonk een stem: ‘Das sind Verräter!’ Het was Pieter Geyl.

Eenzelfde onbezonnenheid, soms wanstaltig en dan weer innemend, ademt zijn terugblik op zijn vooroorlogse jaren. Natuurlijk, van een historicus van het kaliber Geyl mag meer afstand tot een onderwerp

[p. 72]

worden verwacht. Ook als hij zelf dat onderwerp is. Aan de andere kant: mensen hebben een natuurlijke neiging om zichzelf te overschatten. Vraag een groep respondenten of ze zich op een willekeurig terrein van kennis of kunde bij de beste helft van de bevolking vinden horen en veel meer dan vijftig procent zal die vraag bevestigend beantwoorden. Die natuurlijke neiging tot zelfoverschatting zorgt voor dynamiek in een samenleving en is de motor van vooruitgang.

Zelfs een grote geest als Geyl werd er door voortgedreven. ‘Men zegt van mij nogal eens dat ik ijdel ben. Als dit betekent dat wat de mensen van mij vinden, mij niet onverschillig is, en dat ik steeds de ambitie gehad heb en nog heb om mij een naam te maken, dan is dat waar,’ schreef hij in Ik die zo weinig in mijn verleden leef.

Een academischere houding bij het schrijven van zijn memoires had een realistischer beeld van 's mans tijd en omgeving opgeleverd, maar de opstelling die hij koos brengt de lezer een stuk dichter bij Geyls ik.

Pieter Geyl, Ik die zo weinig in mijn verleden leef. Autobiografie 1887-1940. Bezorgd door Wim Berkelaar, Leen Dorsman en Pieter van Hees (Amsterdam, Wereldbibliotheek 2009)