Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 64]

Gewaagde gedichtjes en dweperige aanhankelijkheidsbetuigingen
De correspondentie tussen Béatrix de Cusance en Constantijn Huygens
Liesbeth Geevers

Tien jaar lang wisselden Constantijn Huygens (1596-1687) en Béatrix de Cusance (1614-1663), de niet-erkende hertogin van Lotharingen in ballingschap, brieven met elkaar. De onlangs uitgegeven briefwisseling maakt duidelijk dat de correspondentie meer dan één doel diende.

Een echte biografie is Béatrix en Constantijn niet, maar dat pretendeert het ook niet te zijn. We hebben hier de uitgave van een briefwisseling tussen twee markante figuren uit de zeventiende eeuw in handen. De ene is de welbekende Constantijn Huygens (1596-1687), de veelzijdige cultuurminnaar en politicus; de andere is de veel minder bekende, maar daarom niet minder intrigerende Béatrix de Cusance (1614-1663), de niet-erkende hertogin van Lotharingen in ballingschap. Gedurende tien jaar, van 1652 tot 1662, schreven zij brieven aan elkaar. De gehele correspondentie is, voor zover overgeleverd, uitgegeven in een Nederlandse vertaling met transcripties van de Franse originelen.

Béatrix en Constantijn is samengesteld door Ineke Huysman, werkzaam bij het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis en als buitenpromovenda bezig met een proefschrift over Béatrix de Cusance, en door Rudolf Rasch, senior docent/onderzoeker bij de opleiding Muziekwetenschap aan de Universiteit Utrecht. Huysman had de correspondentie al doorgenomen voor haar onderzoek naar Cusance, terwijl Rasch een enkele brief had gebruikt voor zijn recente uitgave van de muzikale correspondentie van Constantijn Huygens (Driehonderd brieven over muziek van, aan en rond Constantijn Huygens). Het resultaat is een kritische uitgave van transcripties van de brieven in het Frans, voorafgegaan door een toegankelijke vertaling in het Nederlands. De correspondentie die uit ongeveer tachtig brieven bestaat gaat vergezeld van een viertal inleidende hoofd-

[p. 65]

stukken waarin de beide correspondenten afzonderlijk worden voorgesteld, hun relatie wordt beschreven en de briefwisseling zelf wordt geanalyseerd. Het geheel vormt een prettig leesbaar inkijkje in de culturele wereld van Béatrix en Constantijn.

Ongewisse toekomst

Wie waren de correspondenten? Toen de briefwisseling in 1652 op gang kwam, was Constantijn Huygens vijfenvijftig jaar oud; Béatrix achtendertig. Constantijn was een ambtenaar van de Oranjes en woonde in Den Haag. Hij had de stadhouders Frederik Hendrik (overleden 1647) en Willem ii (overleden 1650) als secretaris gediend en was lid van de Domeinraad van de Oranjes. Na de dood van Willem ii volgde een stadhouderloos tijdperk, zodat Constantijn zijn positie in de nationale politiek kwijtraakte. Hij bleef desondanks werken voor de Oranje-dames Amalia van Solms, weduwe van Frederik Hendrik, en Maria Stuart, weduwe van Willem ii. De tijd dat Constantijn niet werkte voor de Oranjes besteedde hij aan dichten, componeren, musiceren, de opvoeding van zijn kinderen, en het onderhouden van briefcontact met Béatrix.

Béatrix de Cusance werd geboren als dochter van een adellijke familie afkomstig uit de Franche-Comté, maar zij verbleef in Brussel, min of meer in ballingschap. Zij was de minnares en latere echtgenote van hertog Karel iv van Lotharingen, wiens soeverein vorstendom in deze jaren bezet werd door Franse troepen. Hertog Karel was getrouwd met zijn nicht Nicole van Lotharingen. Hij probeerde dit kinderloze huwelijk nietig te laten verklaren, opdat hij met Béatrix kon trouwen. Hoewel de Paus weigerde het eerste huwelijk van de hertog te ontbinden, trouwden Karel iv en Béatrix toch. Hun huwelijk werd uiteraard niet door iedereen erkend. Béatrix ging daarom een ongewisse toekomst tegemoet waarin haar status en die van haar kinderen afhing van de erkenning van haar huwelijk. Tot overmaat van ramp verbleef Karel iv van 1654 tot 1659 in Spaanse krijgsgevangenschap en bezetten de Fransen Lotharingen. Béatrix verbleef in deze jaren in de Zuidelijke Nederlanden, waar ze enkele goederen van haar moeder had geërfd. De Oranjes waren de hertogin goed gezind en besloten haar na enig overleg aan te spreken als ‘Madame la Duchesse’. Béatrix' status als hertogin van Lotharingen kon geconsolideerd worden na de dood van Karels eerste vrouw Nicole in 1657. Nadat haar rivale van het toneel was verdwenen, stond niets een nieuw en geldig huwelijk met hertog Karel in de weg. Maar nu was híj het die Béatrix aan het lijntje hield; hij overwoog ettelijke andere huwelijkskandidates en pas op Béatrix' sterfbed trad hij dan eindelijk definitief met haar in het huwelijk. Hun kinderen zouden gewettigd worden, zonder recht op de opvolging in Lotharingen.

Muziek

Hoe kwamen twee zulke verschillende mensen als Béatrix en Constantijn met elkaar in contact? De bezorgers geven aan dat hun eerste persoonlijke ontmoeting plaatsvond in de woning van de muzikale Antwerpse familie Duarte, een van oorsprong Joodse familie die was overgegaan tot het katholicisme. De Duartes vormden een permanente schakel tussen Béatrix en

[p. 66]

Constantijn; vele van hun ontmoetingen vonden plaats bij de Duartes en zij spelen een prominente rol in de correspondentie. De auteurs concluderen dan ook dat Béatrix en Constantijn door hun muzikale interesse werden samengebracht.

Muziek speelt inderdaad een grote rol in hun correspondentie. De verwijzingen naar muziek, dans en vooral naar een van de zingende dochters Duarte zijn niet van de lucht. Hoe de relatie zich verder ontwikkelde is natuurlijk voer voor psychologen. Duiden Constantijns gewaagde gedichtjes en dweperige aanhankelijkheidsbetuigingen op een liefdesverhouding of gaan we daarmee te ver?

De bezorgers bieden in de eerste hoofdstukken een helder kader waarin de correspondentie tussen Béatrix en Constantijn kan worden gelezen. Daarin ligt de nadruk op de culturele aspecten van de relatie, wat gezien de musicologische achtergrond van Rasch geen verwondering wekt. De brieven zelf laten zich lezen als een briefroman. De Franse teksten zijn vertaald naar een zeer toegankelijk Nederlands. Bovendien is de correspondentie vrij compleet overgeleverd, zodat we steeds brieven én antwoorden kunnen lezen. Bovendien vormen de 54 pagina's inleiding en ongeveer 80 brieven fraai leesvoer voor een zaterdagavond. Daarmee is deze brievenbundel meer dan alleen een wetenschappelijke bronnenuitgave.

Omdat de bezorgers niet alleen een analyse maken van de hoofdrolspelers en hun relatie, maar ook de bronnen aangeven waarop hun analyse is gebaseerd, bieden ze de lezer ruimte om eigen ideeën te ontwikkelen. Zo kan de cultuurhistorische insteek van de bezorgers wel wat aangevuld worden. Zij signaleren weliswaar dat het culturele vaak

Béatrix de Cusance (1614-1663)

politiek was in de zeventiende eeuw, dat Béatrix ijverde voor de belangen van haar kinderen en dat zij en Constantijn ook hun best deden elkaars belangen te behartigen. Een citaat van Constantijn illustreert zijn eigen mentaliteit: ‘Ik zie het als een van de belangrijkste vruchten van mijn musiceren (wat mijn vader met een vooruitziende blik ook wel besefte), dat ik er de sympathie van veel mensen mee heb gewonnen.’ Toch duiden Huysman en Rasch de relatie tussen de correspondenten als een persoonlijke. Béatrix zou vooral troost ontleend hebben aan Constantijns gedichten en andere attenties in haar onzekerheid over haar woelige al-dan-niet-huwelijk.

Maar wanneer men de brieven leest, blijkt overduidelijk dat Constantijn voor Béatrix aanzienlijk meer was dan alleen een muzikale vriend. Hij lijkt toch ook - en misschien wel vooral - haar contactpersoon met de Oranjes geweest te zijn. Constantijn

[p. 67]

fungeert gedurende de gehele correspondentie als tussenpersoon bij het uitwisselen van geschenken en complimenten tussen Béatrix en de Oranje-weduwen. De enige succesvolle patronagetransactie in de correspondentie vindt plaats als Constantijn zich inzet om een kandidaat van Béatrix benoemd te krijgen op een post in Besançon waarvan de Oranjes het benoemingsrecht hebben. De Oranjes waren nu eenmaal grote landheren in het Vrijgraafschap, een positie die los stond van het stadhouderschap. Béatrix, een Franchcomtoise, had daar vermoedelijk haar eigen bezittingen en invloedssfeer. Verklaart dit Béatrix' interesse in de Oranje-weduwen, ook in het stadhouderloze tijdperk, en haar band met Huygens, die immers lid was van de Domeinraad en zodoende direct betrokken was bij het beheer van de Oranjegoederen in het Vrijgraafschap? Béatrix had ook andere belangen in de noordelijke Nederlanden, namelijk haar aanspraak op het Brabantse markiezaat van Bergen-op-Zoom. De onderhandelingen hierover moest zij vermoedelijk met de Staten-Generaal voeren en niet met de Oranjes, maar ook voor deze zaak riep ze de hulp van Constantijn in. Uit de brieven blijkt overigens dat Constantijn niet Béatrix' enige correspondent was. Zo onderhield zij ook contacten met Franse en Habsburgse ambassadeurs in Den Haag. In dat licht zou het interessant zijn te weten welke plaats deze briefwisseling voor de correspondenten in hun leven innam. Was Béatrix' briefwisseling met Constantijn uniek, of schreef ze vergelijkbare brieven aan de Franse ambassadeur?

Zo lijkt er uit de correspondentie van Béatrix en Constantijn aanzienlijk meer te halen dan de auteurs in hun begeleidende hoofdstukken bieden. Enerzijds is dat jammer, omdat door aandacht te schenken aan de mogelijke politieke achtergronden van de briefwisseling ook de persoonlijke en culturele kanten ervan interessanter worden. Is het mogelijk een ontwikkeling te schetsen van een relatie die functioneel begint en uitgroeit tot een persoonlijke verhouding? Anderzijds is dat alles geen probleem. De auteurs pretenderen immers geen uitputtende biografie van de correspondenten te bieden, maar slechts een ‘nadere kennismaking’. Ook de omvang maakt het niet mogelijk alle aspecten van de briefwisseling aan bod te laten komen. Het ligt bovendien besloten in de aard van een bronnenuitgave dat lezers hun eigen vragen stellen aan het materiaal en hun eigen antwoorden vinden. Een uitvoerigere analyse van de relatie zal dus nog geboden moeten worden, wellicht door Huysman zelf die haar onderzoek aan Béatrix wijdt.

Ineke Huysman en Rudolf Rasch, Béatrix en Constantijn. De briefwisseling tussen Béatrix de Cusance en Constantijn Huygens 1652-1662 (Amsterdam, Boom 2009)