Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 57]

Het terugkerende verlangen om te verdwijnen
Kristien Hemmerechts over de dood in al haar gedaantes
Mariëtte Baarda

Negen maanden lang noteerde Kristien Hemmerechts bij wijze van experiment haar gedachten over de dood in een dagboek. Door alles klinkt een onmiskenbare levenslust heen: ‘Omdat het bestaan eigenlijk ook zo verschrikkelijk interessant is.’

Op het omslag van De dood heeft mij een aanzoek gedaan, het nieuwe boek van Kristien Hemmerechts, staat een jonge, slapende vrouw. Wanneer je de verantwoording voorin het boek raadpleegt, blijkt het een afbeelding te zijn uit de fotoserie Der Ewige Schlaf. Visages des morts van kunstenaar Rudolf Schäfer. Een schok: het is een dóde jonge vrouw. Maar door de setting - strijklicht, satijnen lakens - zien we vooral schoonheid. De foto intrigeert. Telkens wanneer je het boek weglegt, moet je er even naar kijken. De dood zie je immers niet elke dag, en de dood in esthetische gedaante al helemaal niet.

Lezend in de dagboekaantekeningen waaruit De dood heeft mij een aanzoek gedaan bestaat, gebeurt er iets met die foto: meer en meer wordt de jonggestorvene symbool van sereniteit, van een leven dat eeuwig verschoond blijft van aftakeling en verdriet. Tegen het einde van het boek begrijp je ook iets meer van de verbijsterende notitie aan het begin: ‘Doe het nu’, schrijft Hemmerechts op pagina ii. ‘Eindig in schoonheid. Drieënvijftig.’ De dood blijkt niet alleen de grote verwoester die haar keer op keer een loer draait, geliefden en vrienden wegrukt; de dood symboliseert ook de absolute rust, het einde van het lijden.

Ook in de titel verschijnt de dood in onbedreigende gedaante. De strofe ‘De dood heeft mij een aanzoek gedaan’ - afkomstig uit een gedicht van Herman de Coninck - roept eerder associaties op met een huwelijk dan met de dood. Het benadrukt de andere kant van de dood, het verleidelijke karakter van ‘de eeuwige slaap’. Hemmerechts mag de dood een goede bekende noemen. Nog voor haar dertigste verloor ze twee zoontjes aan wiegendood. Daarna bestond haar leven uit vóór en na de dode kinderen. Het huwelijk met de vader bleek niet bestand tegen zo veel verdriet. Hemmerechts her-

[p. 58]

trouwde met de Vlaamse dichter en schrijver Herman de Coninck. Ook dit huwelijk was van korte duur: op 53-jarige leeftijd overleed de Coninck aan een hartaanval. Deze dramatische gebeurtenissen zouden later vorm krijgen in diverse romans en beschouwingen van Hemmerechts.

De dood heeft mij een aanzoek gedaan is opgedragen aan Hemmerechts' vader, de in 2007 gestorven journalist en brt-directeur Karel Hemmerechts. Op de laatste pagina's bezoekt ze voor het eerst zijn graf, iets dat ze eerder uitstelde uit angst hem daardoor ‘nog meer te verliezen’. Ook het tijdsbestek van negen maanden - van oktober 2008 tot juli 2009 - kadert de notities: soms vormt de binnenwereld van Hemmerechts - werk, etentjes met vrienden, de verjaardag van een overleden zoon - aanleiding tot reflectie, dan weer dringen gruwelijke nieuwsfeiten uit de buitenwereld (Karst T., die op koninginnedag 2009 een aanslag pleegde op de koninklijke familie, Kim de G., die een bloedbad aanrichtte in een kinderdagverblijf in Dendermonde) het dagboek binnen. Dat brengt het geschrevene ineens heel dichtbij, omdat we onze eigen ontzetting hierover nog goed herinneren.

De andere Kristien

Het idee voor De dood heeft mij een aanzoek gedaan ontstond toen Hemmerechts een groep schrijfstudenten de opdracht gaf een literair dagboek bij te houden waarin zij over zichzelf én over de buitenwereld moesten schrijven. De resultaten inspireerden haar tot het bijhouden van een eigen dagboek waarin ze haar ‘terugkerende verlangen om te verdwijnen’ onderzoekt. Boze mailtjes van lezers, gedoe op het werk, het altijd aanwezige verdriet over haar gestorven kinderen en de spanningen tussen haar en haar echtgenoot Bart Castelein geven de schrijfster van tijd tot tijd het gevoel dat ‘de vreugde uit haar leven is weggemept’.

‘Dit is een project’, schrijft ze op de eerste pagina. ‘Het project bestaat uit het zoeken naar een antwoord op de vraag: waarom wil ik mijn leven afronden? En: hoe kan ik een houding, een mentaliteit, een gemoedsgesteldheid ontwikkelen die me wegleidt van dit verlangen naar afronding?’ Woorden die behoorlijk schokkend zijn. We zijn niet gewend dat mensen openlijk uitkomen voor zelfmoordgedachten, en al helemaal niet als het om bekende en succesvolle persoonlijkheden gaat. We kennen Kristien Hemmerechts bovendien uit interviews en quizzen als een humorvolle en goedgebekte schrijfster, niet als een hoopje ellende. ‘De andere Kristien’, noemt Hemmerechts deze publieke persoonlijkheid. Iemand die doet wat er van haar verwacht wordt.

Het is tegenwoordig mode om optimistisch te zijn, ervoor te gáán, stelt Hemmerechts in het dagboek. Maar wat als blijkt dat de tijd niet alle wonden heelt, en je voortdurend het gevoel hebt een molensteen om je nek mee te torsen? ‘Wat je zeker niet mag zeggen zijn zinnetjes als: Ik zal het nooit vergeten. Of vergeven. Het doet evenveel pijn als op de eerste dag. Ik kan het niet aanvaarden. Niemand kan beseffen hoe vreselijk het was. Ik eis respect voor de onmetelijkheid van mijn pijn. Elke suggestie dat er een medicijn voor bestaat ervaar ik al een affront.’ De aanslag van Karst. T. is volgens Hemmerechts een heldere illustratie van het aanbevolen therapeutische

[p. 59]

model: meteen na de ramp worden mensen aangemoedigd om te huilen, te praten en medegetroffenen op te zoeken. ‘Vervolgens kan het trauma worden losgelaten. Wie hier om welke reden dan ook niet in slaagt, is gedoemd tot eenzaamheid.’

Ook in een eerder dagboek dat Hemmerechts uitgaf, Een jaar als (g)een ander (2003), was de dood prominent aanwezig: ‘Een bericht waarvan me niets is bijgebleven behalve het aantal doden. Altijd even een gevoel van opluchting. Oef, weer zoveel doden. Zoveel extra plaats op aarde. En ook: een lichte vorm van afgunst op de slachtoffers: zij zijn er vanaf.’ De reflecties over het ouder worden, de toenemende gevoelens van vervreemding en het soms moeizame contact met dochter Kathy krijgen in De dood heeft mij een aanzoek gedaan meer reliëf dan in Een jaar als (g)een ander, meer urgentie ook. Het is nu niet zozeer de persoon Hemmerechts die haar leven etaleert, maar de schrijfster Hemmerechts die een thema verkent, soms op briljante wijze, zoals in een passage over de verhouding tussen haar en haar dochter: ‘Nooit zal zij weten wie wij ooit voor haar geweest zijn, wilden zijn. Kinderen en ouders leven niet in dezelfde tijdzone. Je kijkt nooit door één oog, nooit vind je elkaar in hetzelfde geluk, hetzelfde verdriet. Het gruwelijke besef: zij zijn ons vreemd.’

Omgekeerde vroedvrouw

Bij het verschijnen van het boek vreesde Hemmerechts een ogenblik dat niemand zat te wachten op een dagboek over de dood, vooral de jeugd niet, vertelde ze in een radioprogramma. Er kwam echter steun uit onverwachte hoek. In de maand waarin het boek uitkwam, werd in Nederland



de discussie aangezwengeld of er een legaal euthanasietraject zou moeten bestaan voor 70-plussers die het leven moe zijn. Het burgerinitiatief Uit Vrije Wil, met prominenten als Hedy d'Ancona, Frits Bolkestein en Dick Swaab, vergaarde binnen de kortste keren 120.000 handtekeningen. Hemmerechts - die door de sterk autobiografische inslag van haar werk wel eens exhibitionisme verweten wordt - is ineens niet langer de eenling, de gekkin die haar depressie publiekelijk loopt te ventileren. Haar dagboek blijkt een actueel thema aan te snijden.

De schrijfster gaat een stap verder door zich af te vragen waarom eigenlijk een ondergrens wordt gehanteerd van zeventig jaar: ondraaglijk lijden komt immers voor in alle leeftijdscategorieën. Ze vraagt zich af of de hoge ouderdom die we tegenwoordig bereiken niet iets tegennatuurlijks is. ‘Is het vreemd om - als je de vijftig gepasseerd bent - het gevoel te hebben dat je het allemaal wel eens gezien hebt?’ Mocht iemand haar een zelfmoordpil geven, dan zou ze deze niet slikken, maar wel goed bewaren. ‘Zelfmoord is niet hetzelfde als je leven

[p. 60]

afronden,’ noteert ze. ‘Het ene is een wanhoopsdaad, afronding is een weldoordachte, rustige keuze.’ Een keuze die je volgens Hemmerechts idealiter onder liefdevolle begeleiding ondergaat, samen met iemand die je door een reeks ‘pre-tanatale’ sessies heen loodst, en je uiteindelijk het dodelijke middel toedient. Een ‘omgekeerde vroedvrouw’. Tegelijkertijd beseft ze dat de ethische implicaties ingewikkelder liggen, want wanneer is iemand in staat de beslissing te nemen om tot afronding over te gaan? En: mocht zelfdoding legaal worden, hoe voorkom je dat ouderen en zwakkeren zich - bewust of onbewust - genoodzaakt gaan voelen om ‘maar eens op te stappen’?

Flirt met de dood

De essayachtige fragmenten waarin Hemmerechts de dood in al haar gedaantes onderzoekt, vormen samen met het dagelijkse wel en wee in werk en liefde een mozaïek van een groot en vol leven, waarin je het verlangen tot afronding soms haast kunt navoelen. In de ondertitel ‘Over dood, leven en liefde’ zou je een conclusie kunnen lezen. De drie kunnen niet zonder elkaar, ze vormen een drie-eenheid: liefde schept leven, leven schept dood, en dood doet leven. In de voedselketen, maar ook in overdrachtelijke zin: voor Hemmerechts vormt de dood uiteindelijk ook een bron van inspiratie en daardoor - indirect - een bron van inkomsten. Schrijven is leven. En leven is voor Hemmerechts: schrijven. Ooit vertelde ze in een essay hoe ze zich op een boekenbeurs bevond en zich realiseerde dat haar boek onderdeel was geworden van een overweldigende hoeveelheid titels. ‘Wat betekent dat ene boek van mij in de boekenzee?’ vroeg ze zich af. ‘Bewijzen dat ik besta’, concludeerde ze.

Misschien kun je De dood heeft mij een aanzoek gedaan het beste beschouwen als een flirt met de dood, een poging het object van afkeer en begeerte recht in de ogen te kijken. Want flirten is, behalve spannend, vooral ook een huiveringwekkend spel waarin angst en fascinatie om de voorrang strijden.

Heeft het schrijven een antwoord opgeleverd op de vraag: ‘Geef mij een goede reden om in leven te blijven?’ De liefde blijkt een sterk argument: Hemmerechts heeft een dochter, een echtgenoot en vrienden. Alleen al om die reden is het leven een plicht die je moet aanvaarden voor jezelf en je naasten. De dood is door het schrijven van dit boek niet onschadelijk gemaakt, wel in kaart gebracht.

Kristien Hemmerechts, De dood heeft mij een aanzoek gedaan (Breda, De Geus 2010)