Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 15]

Bevrijdingsangst en egoregressie
De lezing van een oorlogsdagboek
Jan van Asch

In 2009 kreeg Jan van Asch, student geschiedenis aan de Universiteit van Utrecht, een aantal dagboeken uit de Tweede Wereldoorlog in handen. Hij besloot hierover een scriptie te schrijven die recht deed aan de vorm van het dagboek én aan zijn leeservaringen. Hij nam daarom zijn gedachten over de tekst op een dictafoon op, en schreef die later op papier. Zo ontstond een dagboek van het lezen van een dagboek.

Begin, 28 juni 2009, dictafoon i. Lastig is het. Lastig! Hoe zet ik mijn verslag op? In mijn presentatie heb ik een aantal lijnen uitgezet die ik wil vasthouden. Maar de stukken die ik tot nog toe heb geschreven, vallen tegen. Ze zijn niet bijzonder genoeg. Ik mis het persoonlijke element. Wouter, mijn vriend, adviseert mij met een dictafoon te gaan werken. De zaken die door mijn hoofd spelen neem ik op. Vervolgens zet ik ze op papier. Ik creëer een egodocument. Zo probeer ik een antwoord te vinden op een vraag over de vorm van de manuscripten: waarom een dagboek? En wat zegt het dagboek over de stemming in bezet Nederland? Staan er belangrijke oorlogsgebeurtenissen in beschreven en kloppen die met de geschiedschrijving? Wellicht is het gewaagd om het op deze manier te doen.

Vervolg, 29 juni 2009, dictafoon ii. Ik vind het spannend en ontroerend om in de dagboeken te lezen. Een vrouw komt tot leven. Ze neemt mij mee gedurende twee jaar van haar leven. Ik ervaar het lezen als zo intiem dat ik er een intiem artikel tegenover wil zetten. Het laatste halfjaar is voor mij zeer bewogen geweest. Ik ben mijn eigen leven aan het herschrijven en herordenen terwijl ik de dagboeken van de overleden moeder van mijn nieuwe partner bestudeer. Zo rol ik letterlijk van het ene leven in het andere. Ik kies bewust voor een doorlopend verhaal. Een continue stroom van woorden; een doorgaand leven. De schrijfster van het dagboek heet Rita van Gemert. Zij leefde van 13 februari 1927 tot 2 december 1992. Zij is het jongste kind van Martinus van Gemert en Alida Kloppers. Zuster van Jan, Wim en Ton van Gemert. Echtgenote

[p. 16]

van Wim Neerings, getrouwd in 1958 en gescheiden in 1977. Moeder van Wouter Neerings, 1959, en Maarten Neerings, 1963. De dagboeken beslaan de periode juni 1944 tot september 1945. Ik duik er watertandend in, in de hoop nieuwe verhalen over de oorlog te vinden. Maar wat mij tegenvalt, is dat ze vooral gaan over het dagelijkse leven. In plaats van over honger en ellende gaat het dagboek over school, steno examen, feestjes en theaterbezoek. De oorlog speelt slechts een rol op de achtergrond. Rita's familie is tamelijk welgesteld. Ze kan goederen op de zwarte markt kopen. Ook het feit dat Rita's vader gelijk na de oorlog een auto aanschaft en daarmee geallieerde officieren door het land rijdt, wijst op enige welgesteldheid. Wat zegt dit over de geschiedschrijving? De sfeer die uit het dagboek naar voren komt is niet heel anders dan die Loe de Jong beschrijft in Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Dat is niet vreemd aangezien hij veel informatie heeft gehaald uit de dagboekarchieven van zijn eigen Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie. De Jong realiseerde zich dat de teksten op zich onbruikbaar waren. Hij besloot daarom in 1947 alle inzenders van dagboeken een vragenformulier toe te sturen. Dat gaf de dagboeken een context. Bij mijn bezoek aan het niod merk ik dat de archivarissen de dagboeken soms in boute taal beoordeelden. Zoals in Dagboek nr. 56: ‘De schrijver is een ruim 30-jarige huisschilder. Zijn persoonlijkheid weegt niet op tegen zijn gebrek aan ontwikkeling. Zijn dagboek, veel te kort voor de tijd van vijf jaren, die het bestrijkt, bevat voornamelijk oorlogsnieuws met enig commentaar.’ De beoordeling luidt: ‘Weinig belangrijk dagboek, vrijwel uitsluitend oorlogsnieuws.’¹ Over een ander dagboek staat geschreven: ‘De vader, de schrijver: ouderwets man, geen uitzonderlijke persoonlijkheid. Ambtenaar. Burgerlijk. Uit alles blijkt dat hij zeer beschermd geleefd heeft.’ De beoordeling luidt: ‘De reacties van de hoofdpersoon uit dit dagboek zijn misschien min of meer normatief voor die van de normale beschermde Nederlandse burger, ofschoon de stof op het eerste gezicht misschien weinig interessant behandeld is.’² Deze beoordelingen laten zien dat er in de eerste jaren vooral werd gezocht naar feiten en informatie. Gertjan Dikken, hoofd acquisitie van het niod, vertelt dat huidige onderzoekers de dagboeken lezen om de stemming in bezet Nederland te bestuderen. De moderne geschiedschrijving beschouwt de bezetting als een proces met verschillende fasen. Het breukmoment is de invoering van de Arbeitseinsatz.³ Dat wordt het moment waarop iedere Nederlander te maken kan krijgen met de oorlog.

Dagboek, 23 november 1944:
Er is heel wat te vertellen want de moffen zijn met hun ‘mensenjacht’ begonnen [...] De kapper vroeg of ik nog broers had. Ik zei: ja, een broer van 23 jaar. Toen zei hij: ‘waarschuw hem maar want vannacht beginnen de razzia's, ik heb het van twee officieren gehoord.’ Ik bedankte hem natuurlijk en vertelde het thuis. Maar Ton geloofde het natuurlijk weer niet... De volgende ochtend... Toen ik ineens een auto met luidsprekers hoorde wist ik meteen waarvoor het was. Ton was direct op en Ma was enorm zenuwachtig. We hebben alle verdachte spulletjes uit Ton z'n kamer gehaald en weggeborgen. Ook z'n jas

1 Dagboekbeoordeling nummer 38. Dagboekbeoordelingsarchief niod; datum vervaardiging onbekend. Maker onbekend.

2 Dagboekbeoordeling nummer 56

3 Bart van den Boom, 2003: p. 135

[p. 17]

van de kapstok gehaald. Daarna gingen de meneer van beneden en Ton onder de grond. Ze waren er net en het kleed lag weer over het luik toen er vreselijk hard gebeld werd.

Het loopt gelukkig goed af voor Ton. Maar dit is een duidelijke aanwijzing dat de Arbeitseinsatz invloed had op elk gezin. De moderne geschiedschrijving verklaart het gedrag van de Nederlandse bevolking vanuit pragmatisme: Nederlanders werden geleid door hun dagelijkse zorgen. Pas in de tweede helft van de bezetting werd de bevolking opstandig.⁴

Dagboek, 19 februari 1945:
Zaterdagavond om kwart over 8 is Pa thuisgekomen. Wat hij allemaal meegebracht heeft, nee dat is fantastisch! Roggebrood, boter, spek, leverworst, bloedworst, eieren en bruine boontjes. Het leek wel St. Nicolaas avond. We hebben direct een snee roggebrood met boter genomen. 't Smaakte als gebak natuurlijk.

Veelzeggend is de eindconclusie van Bart van der Boom, onderzoeker bij het niod, over de stemming in bezet Nederland: ‘Van de buitenkant mocht de bezetting eruit zien als een toonbeeld van orde, gehoorzaamheid en aanpassing, in de hoofden en in de harten van de mensen was ze een beangstigende nachtmerrie, een dramatische strijd tussen goed en kwaad, een onhoudbaar onrecht dat verslagen moest worden. Men gedroeg zich misschien grijs, maar men dacht zwart-wit.’⁵ Ik kan dat niet staven aan de dagboeken die ik bezit, omdat Rita pas vanaf 1944 een dagboek bijhoudt. Het tijdstip waarop zij begint is vermoedelijk niet toevallig. Ik denk dat zij geïnspireerd werd door de toespraak van minister Bolkestein voor Radio Oranje van 28 maart 1944: ‘Wil het nageslacht ten volle beseffen wat wij als volk in deze jaren hebben doorstaan en zijn te boven gekomen, dan hebben wij juist de eenvoudige stukken nodig: een dagboek, brieven van een arbeider uit Duitsland, toespraken van een predikant.’⁶ Hij roept de Nederlanders op hun ervaringen op schrift te stellen, omdat het juist die ervaringen zijn die de oorlogsgeschiedenis vormen.

Dagboek, 18 juni 1944:
Zo, ik ga een dagboek beginnen of eigenlijk weer beginnen want het is de tweede keer. Al die andere waren wat je noemt ‘niks’. Maar ik heb een voorgevoel dat dit goed wordt. Het doel waarom ik dit doe? Ja, om af en toe een praatje met mezelf te houden. En om te spreken over dingen waarvan je tegen anderen niets vertelt omdat ze je toch niet begrijpen. En als je eens down bent om je hart te luchten. Als er indrukwekkend oorlogsnieuws is of er gebeuren in mijn leventje dingen die je niet wil vergeten. [...] Nu dan, vanavond ben ik naar het lof geweest. Het was echt geweldig mooi... Ik vind dat je in zo'n lof dieper gaat doordenken over dingen waar je in 't dagelijkse leven luchtig overheen stapt of niet aan wilt denken. De kerk was dan ook overvol. Fijn wel, je krijgt zo'n echt gevoel dat de parochie tezamen een grote familie is. En toen ik na het lof thuiskwam besloot ik dus aan een dagboek te beginnen en dit vol te houden.

Wat opvalt op de eerste bladzijde is de naam Puck van Gemert. Ze heet toch Rita? Dit is een verschijnsel dat mij mateloos

4 Ibid.

5 Ibid.

6 www.niod.nl http://www.archieven.nl/pls/m/zk2.inv?p_q=22681749, 16 juni 2009

[p. 18]

fascineert. Waarom zou je je naam veranderen? Ik zal Rita, conform haar eigen wens vanaf nu Puck noemen.

Vervolg, 1 juli 2009, dictafoon iii: Puck=Rita, Rita=Puck. Waarom? Puck geeft er geen verklaring voor. Ik blijf hangen aan woorden als ‘ongelukkig’, ‘zelfontkenning’, ‘ontsnappen’. Niet echt positief terwijl je de naamsverandering ook zou kunnen interpreteren als een nieuwe start. Een herontdekking. Allereerst ‘dagboeken’, ‘vrouwen’ en ‘egodocumenten’ ingetoetst om te kijken wat er over naamsveranderingen bij meisjes te vinden is. Ik stuit op een Amerikaans onderzoek waarbij wordt gesproken over egoregressie.

Vervolg, 2 juli 2009, dictafoon iv: In dit onderzoek wordt ‘the narrative study of lives’ gekoppeld aan psychologisch onderzoek.⁷ De onderzoekers tonen aan dat het ego aan verandering onderhevig kan zijn tijdens de pubertijd. Als voorbeeld een jong meisje uit een case study.⁸ Het eerste interview met haar wordt gehouden als zij zeven is. Zij geeft duidelijk haar mening over relaties. ‘Die heb je omdat je dat wilt en leuk vindt.’ Ze spreekt in de eerste persoon: ik vind, ik heb, ik denk, en zegt dat ze zichzelf wil zijn in haar relaties met anderen. De toon is helder en het meisje spreekt duidelijk. Het volgende interview vindt plaats als ze twaalf is. Nu vertelt ze dat ze een duidelijk verschil ziet tussen haar eigen meningen en meningen die onder groepsdruk ontstaan. Er is nog steeds sprake van een eigen ik. Dit komt vooral naar voren in de taal van het meisje - ze zegt: ik vind, ik weet, enzovoort. Ze spreekt duidelijk en de zinsopbouw is eenvoudig en logisch, maar ze weet nu dat het ook belangrijk kan zijn (of gewenst) je aan te passen aan de groepsnorm. Het gaat hier om een bewuste conformatiefase. Hetzelfde meisje wordt twee jaar later opnieuw geïnterviewd. Weer wordt er naar haar relaties gevraagd. Nu vertelt ze dat ze soms ‘valse relaties’ onderhoudt. Daarmee bedoelt ze relaties die slechts sociaal wenselijk zijn. Het valt op dat ze woorden gebruikt als ‘men’ of ‘de meisjes’ en ‘iemand in de groep’. Het taalgebruik wordt vager en de eigen ik komt minder naar voren. De zinsopbouw is minder logisch en ze maakt haar zinnen niet altijd af. Haar meningen zijn minder uitgesproken en ze zegt: ‘Om ruzie te vermijden zeg ik vaak maar niets.’ De onderzoekers spreken van egoregressie. Het ego maakt een knieval voor sociaal gewenst gedrag.

Dagboek, 19 november 1944:
Er waren een stel jongens waaronder Leo en Dennis. Maar zij zagen ons niet of deden maar zo. Ik vind er niets meer aan dat heen en weer geloop langs de galerie. En de jongens daar kunnen me gestolen worden. Ik wil mezelf eens goed onderhanden gaan nemen want zoals nu gaat het toch ook niet langer. Ik hoop dat Mandy zich daarin zal kunnen verplaatsen. Ik ben niet van plan stijf te worden of bekrompen, oh nee brrr!! Verre van dat. Ik zal eens neerpennen hoe ik zou willen zijn; hartelijk, gezellig, behulpzaam bij anderen maar ook thuis. Niet zo scherp met mijn tong... Niet als ik iets doen moet gelijk een zuur gezicht opzetten. Op school mijn best doen zonder direct saai te zijn. Thuis goed mijn lessen leren en mijn werk met aandacht maken. De boodschappen vlug doen. Elke dag breien of wat goed verstellen. Vast drie keer per week naar de kerk en communie.

7 Amia Lieblich, Ruthellen Josselen, 1994: pp. 1-37

8 Idem: p. 17

[p. 19]

Volgens de onderzoekers heeft de zelfcorrectie van meisjes te maken met vrouwman verhoudingen en hun positie in een groep. Dit geldt niet voor alle meisjes in deze leeftijdcategorie. Ook de context speelt een rol. Meisjes uit hogere sociale milieus vertonen vaker egoregressie dan meisjes uit lagere. Maar meisjes uit lagere sociale milieus hebben vaak niet de juiste woorden om over zichzelf te praten.

Dagboek, 18 juni 1944:
En om te spreken over dingen waarvan je tegen anderen niets vertelt omdat ze je toch niet begrijpen.

In plaats van begrepen te willen worden door anderen, kiest Puck er bewust voor om (letterlijk) te zwijgen. Haar dagboek fungeert als een ventiel voor het ik. Omdat ze weet dat dit niet sociaal wenselijk proza oplevert, lijkt het haar veiliger dit te doen onder een andere naam. Ik denk dat we in het geval van Puck inderdaad kunnen spreken van egoregressie, of in elk geval van het aannemen van sociaal gewenst gedrag.

Dagboek, 20 september 1944:
Ik heb gisteren een briefje gelezen van ‘Trouw’. Daar schrijft minister Gerbrandy speciaal aan jonge vrouwen en meisjes. Er stond in dat zij wel vriendelijk, aardig en kameraadschappelijk tegenover de Engelsen en Amerikanen moesten zijn maar dat we niet te ver moesten gaan en niet - dat stond er wel niet letterlijk maar zo bedoelde hij het toch - flirten met de Tommies. Dat vind ik erg mooi en daar zal ik mij ook aan houden.

In het artikel in Trouw, begin september 1944, doet minister-president prof. dr. P.Sj. Gerbrandy een oproep aan de jonge vrouwen in Nederland. Aanleiding is ‘Dolle dinsdag’ van 5 september 1944. Het lijkt er even op dat Nederland wordt bevrijd. Vooral na de - verkeerde - informatie dat Breda is bevrijd spoelt een golf van euforie over het land. Gerbrandy maant jonge vrouwen zich waardig te gedragen: ‘Ook in enthousiasme over de komst der bondgenoten moeten wij maat weten te houden. Dit geldt vooral voor onze jonge vrouwen en meisjes. Het leven van velen harer is in de laatste jaren niet gemakkelijk geweest. Slechts een klein deel der Nederlandsche meisjes heeft zich afgegeven met Duitsche soldaten. In dat opzicht mogen wij over de houding onzer vrouwelijke jeugd niet klagen. Maar straks staan de zaken geheel anders. De aantrekkingskracht van het uniform zal zich dan ongeremd laten gelden. Deze vreemde soldaten zijn immers onze bondgenoten, onze bevrijders. Wij willen echter onze jonge vrouwen en meisjes met den meesten aandrang ertoe opwekken zich tegenover de bevriende soldaten ingetogen en waardig te gedragen.’ Gerbrandy eindigt zijn oproep met de woorden: ‘Jonge meisjes, ge zijt aan Uzelf, aan Uw ouders, aan Uw toekomstigen echtgenoot en aan Uw land verplicht om de komende periode zoo te doorleven, dat gij U daarvoor later niet behoeft te schamen. Bedenk dat een daad van onbezonnenheid de ernstigste moreele en physieke schade voor U kan meebrengen.’⁹ Namens wie spreekt Gerbrandy eigenlijk? Wie is ‘wij’? Is dat de regering of zijn het de Nederlandse mannen? Het betuttelende betoog irriteert me.

Het dreigement van Gerbrandy lijkt zijn uitwerking niet te missen; Puck van

9 www.trouw.nl, http://www.trouw.nl/redactie/illegaletrouw/ombouw.html?url=http%3A//www.illegaletrouw.nl, 6 juni 2009

[p. 20]

Gemert belooft te doen wat Gerbrandy vraagt. Zij is zelfs blij met zijn oproep:

Dat vind ik erg mooi en daar zal ik mij ook aan houden. [...] Ik wil mezelf eens goed onderhanden gaan nemen want zoals nu gaat het toch ook niet langer.

Puck zoekt naar een balans tussen wat zij wil en wat anderen van haar verwachten:

Ik ben niet van plan stijf te worden of bekrompen, oh nee brrr!! Verre van dat.

Aldus Puck=Rita=Rita=Puck.

Vervolg, 2 juli 2009, dictafoon v: De oorlog gaat in de dagboeken langzaamaan een grotere rol spelen. Puck is bang. Niet alleen voor de bezetting en het dreigende voedseltekort, maar ook voor de bevrijding.

Dagboek, 3 september 1944:
De Tommies gaan met rasse schreden vooruit. Ze zijn bijna of misschien al helemaal bij de Belgische grens. Als het zo doorgaat zijn ze over 14 dagen hier. Soms als ik eraan denk kan ik het wel uitschreeuwen van blijdschap. Onze bevrijders zijn op komst! We worden weer vrij!! Wat een opluchting als de moffen opgehoepeld zullen zijn. Maar aan de andere kant word ik wel bang en denk ik: als we er nog maar zullen zijn als ze hier gaan vechten of bombarderen. Want als het hier zo moet gaan als in Frankrijk dan ziet het er niet mooi voor ons uit.

Bevrijdingsangst! Ik val bijna van mijn stoel als ik dit besef. Ik kon mij niets anders voorstellen dan een diep verlangen naar bevrijding. Wat ik mij niet realiseerde is dat bevrijding en strijd hand in hand gaan.

Dagboek, 2 januari 1945:
O God, het is vreselijk, ontzettend gewoon. Een reuzeramp is het. Gisteravond om plus minus 5 uur, oom Leo, tante Jana en de kleintjes Riet en Corry stonden klaar om naar huis te gaan toen er een V1 afging. Je hoorde direct al dat hij niet goed ging. 't Razen werd al langer hoe harder. We stonden te trillen op onze benen. Plotseling verscheen er een fel licht door de ramen en er was zo'n lawaai dat we verstijfd tegen de muur aangedrukt stonden. Ik kneep tante Jenna haar hand zowat fijn. 't Geraas werd zo mogelijk nog erger. Ik weet niet wat ik dacht op dat ogenblik. Ik geloof dat ik dacht: dadelijk een harde klap en dan niets meer, dan zijn we er niet meer. De klap kwam. Ontzettend hard gepaard gaande met glasgerinkel. De klap dreunde zwaar na. 't Huis stond te schudden maar het stond nog. Je hoorde mensen jammeren en vrouwen en kinderen gillen.

Puck beschrijft hier een mislukte lancering van een V2 raket. In Wassenaar, Duindigt en het Haagse Bos (vlakbij het huis van Puck) stonden verschillende raketlanceer-installaties opgesteld.

Dagboek, 2 januari 1945:
Vandaag zijn er weer verschillende V1's af gegaan. Ik ben zo vreselijk bang en word steenkoud als ik zo'n monster hoor. Arm Londen! Lieve Jezus, maak toch een einde aan deze ontredderende oorlog.

Bevrijdingsangst: logisch en gerechtvaardigd.

Dagboek, 4 maart 1945:
Den Haag is zo ontzettend gebombardeerd. Al twee weken lang maar gistermorgen was

[p. 21]

het ergst. Nu, 't was gewoon vreselijk! Heel het Bezuidenhout kwartier ligt in de as en in het puin. Ook de eerste van der Boschstraat moet plat zijn. Ik ril als ik er aan denk en ik moet niet doordenken want dan word ik gek. Arme familie de Wit. Vanmiddag ga ik kijken of ik niet bij hen kan komen... Oh wat vind ik het vreselijk!... En die bevrijding? Daar geloof ik ook niet meer in. De tanden op elkaar! Ja, ze hebben makkelijk praten aan de overkant. Je moet zeker ook je tanden op elkaar houden als je huis plat is en je familie dood...

Dat laatste is kritiek op Radio Oranje. Het is voor Puck duidelijk dat de zender niet weet wat er in Nederland gebeurt.

Dagboek, 6 maart 1945:
Ton is gisteren in 't Bezuidenhout geweest. Nu, de toestand daar is niet te beschrijven. Hele straten zijn volkomen verwoest. [...] Wat wanhopig moeten ze zijn.
Dagboek, 13 maart 1945:
Zondag zijn we naar het Bezuidenhout wezen kijken. Nu, 't is niet te beschrijven wat daar te zien is. Bij 't Korte Voorhout begon het al. Ja, de Tommies hebben een lelijke vergissing gemaakt. Er moeten zo'n 20000 mensen dakloos zijn en ongeveer 2000 doden en gewonden. Als je die puinhopen ziet dan krijg je het idee dat er nog verscheidene tientallen onderliggen en dat moet wel ook. Hele straten zijn weggevaagd... 't Hele Bezuidenhout is herschapen in een grote ruïne.
Vervolg, 6 juli, dictafoon vi; dagboek, 4 mei 1945:
We zijn vrij. Nu is het toch heus waar. West-Duitsland, Denemarken en Noorwegen en West-Nederland heeft gecapituleerd... Het was net door de Engelse zender gekomen. Eerst geloofden we het natuurlijk niet maar weldra was het algemeen. Maar nog durfde ik het niet te geloven. Overal stonden papiertjes aangeplakt. De Nederlandse ss trok ze overal af. Verder weet ik niet veel meer, wel dat overal vlaggen verschenen. We hebben eerst een tijd gehost, gezongen en gebruld. Heel vreemde mensen gaven je een arm. We hebben gedanst en gezongen tot we doodop waren. Kortom, de mensen waren gek van vreugde. Morgen komen de Tommies en de Yankees!! Hoera!!!

Eindelijk is het zover. De bevrijding is een feit. Ik heb mij niet eerder gerealiseerd hoe rommelig die tijd was. Wat ik zag als een duidelijk cesuur, is in werkelijkheid een periode waarin men een vaag vermoeden heeft dat men binnenkort wordt bevrijd.

Dagboek, 29 april 1945:
Ik weet niet waar ik moet beginnen maar ‘het is vrede’. Oh! Ik kan niet uitstaan dat het er maar zo koel staat. Ik zou willen juichen en schreeuwen; ‘vrede, vrede!!’ Op straat schreeuwden mensen als gekken. Ik liep in mijn eentje maar zwaaide mijn arm er haast af. Ik was op van enthousiasme. De vliegtuigen groeten terug. Nu, 't is niet na te vertellen. Ik zal het mijn leven lang niet vergeten.
Dagboek, 1 mei 1945:
Mocht er dan gisteren 'n domper op mijn vreugde gekomen zijn en 'n even heel erge teleurstelling gevoeld hebben omdat het toch nog geen vrede was. Mijn vreugde is weer opgelaaid omdat de vrede elke dag

[p. 22]

maar toch zeker van de week nog verwacht kan worden en omdat de Tommies, die goeie reusachtige Tommies, weer twee keer met hun vliegtuigen overgekomen zijn. Oh, ik zou een jaar van mijn leven willen geven als ik daarmee iets kon vergoeden voor wat zij voor ons gedaan hebben en nog doen.
Dagboek, 6 mei 1945:
De Tommies zijn er nog steeds niet... De Canadezen ondervinden tegenstand van Nederlandse ss-troepen...
Dagboek, 9 mei 1945:
In drie dagen niet geschreven. Het was ook zo overweldigend en druk. Er viel zoveel te beleven. Allereerst het voornaamste: de Tommies zijn er! Ja, gisteren en vandaag heb ik ‘the fine fellows’ gezien. Die hebben kaki pakken aan met alpen mutsen. De eigenlijke troepen zijn hier nog niet, alleen de gemotoriseerden.

Dan komt de laatste aantekening.

Dagboek, 23 september 1945:
Schandalig! Haast een maand geleden dat ik geschreven heb. Ik heb ook zo verschrikkelijk weinig tijd... Voortaan zal ik meer gaan schrijven. Nu, tot (hopelijk) spoedig dan.

Het lijkt erop dat het dagboek zijn functie heeft vervuld. Na de bevrijding krijgt het dagelijkse leven een andere wending. Puck aanvaardt haar eerste baan. Lege witte pagina's resten.

Nawoord, 6 juli 2006: Ik stel aan Wouter voor de dagboeken aan het niod aan te bieden. Wouter denkt dat zijn moeder stiekem trots zou zijn geweest, maar ook verbaasd.

Dagboek, 15 augustus 1944:
Daarnaast had Tante het erover of ik geen schrijfster zou willen worden. Nu, daar heb ik altijd wel zin in gehad. En al zeg ik het zelf, ik kan in die richting wel wat. Maar talent hebben... nee!! Ik heb allemaal ‘halve’ talenten en daar heb je niets aan.

Als haar dagboek in het archief van het niod wordt opgenomen, wordt haar schrijven een officiële bijdrage aan de geschiedenis. Wat is geschiedenis anders dan een optelsom van persoonlijke verhalen?

Bronnen

Rita van Gemert, Dagboeken, getiteld Mengeling van Gedachten

Literatuur

Bart van der Boom, ‘We leven nog.’ De stemming in bezet Nederland (Amsterdam, Boom 2003)

Suzanne L. Bunkers en Cynthia A. Huff, Inscribing the Daily. Critical Essays on Women's Diaries (Amherst, University of Massachusetts Press 1996)

Amia Lieblich en Ruthellen Josselen, Exploring Identity and Gender. The Narrative Study of Lives (Thousand Oaks, Londen, New Delhi, Sage publications 1994)

T.M. Sjenitzer-van Lening, Dagboekfragmenten 1940-1945 (Amsterdam, Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie 1985)