Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 76]

Congresverslag
‘Life Writing in Europe’
De IABA Europe Founding Conference
Marijke Huisman

Ruim honderd wetenschappers kwamen op 29 oktober 2009 naar de Vrije Universiteit te Amsterdam om deel te nemen aan het internationale congres ‘Life Writing in Europe’ dat tevens diende als oprichtingscongres van een Europees netwerk binnen de International Auto/Biography Association (iaba). De iaba is een informeel netwerk dat sinds 1999 streeft naar een wereldwijde dialoog tussen onderzoekers op het gebied van life writing, de verzamelterm voor autobiografieën, biografieën, dagboeken, brieven, biopics, weblogs et cetera. De wereldwijde discussie wordt in de praktijk echter gedomineerd door Anglo-Amerikaanse onderzoekers, zoals onder andere blijkt uit de geringe participatie van Europeanen in de tweejaarlijkse congressen van de iaba. Tijdens de zesde iaba-conferentie op Hawai'i, in de zomer van 2008, stelden dr. Monica Soeting (Biografie Bulletin, Nederland) en prof. dr. Alfred Hornung (Johannes Gutenberg Universität Mainz, Duitsland) daarom voor de Europese deelname aan de iaba te bevorderen door de organisatie van een congres.

In het najaar van 2008 leverde een eerste mail aan mogelijk geïnteresseerden een groot aantal positieve reacties op, zodat het plan voor een Europees congres levensvatbaar leek. Aangezien de vierde iaba-conferentie in Mainz had plaatsgevonden, viel de keus voor een locatie op Amsterdam. Het organisatieteam werd uitgebreid met dr. Anneke Ribberink (Vrije Universiteit) en dr. Marijke Huisman (Erasmus Universiteit Rotterdam), en in februari 2009 werd een call for papers verspreid. Omdat het congres in de eerste plaats moest dienen als verzamelpunt voor alle mogelijke onderzoekers die zich in Europa met life writing bezighouden, was de oproep zeer algemeen geformuleerd. Het resultaat was overweldigend: meer dan honderd wetenschappers meldden zich aan - van professor tot promovendus, afkomstig uit verschillende landen van IJsland tot Spanje en van Frankrijk tot Estland en Rusland. Met financiële steun van de Vrije Universiteit, de Vereniging vu-Windesheim, het Erasmus Trustfonds en de Gutenberg Universität Mainz werd ten slotte van 29-31 oktober aan de vu een boeiende en gevarieerde conferentie gehouden.

[p. 77]

De eerste congresdag opende met een inleiding door prof. dr. Susan Legêne, die de deelnemers namens de vu welkom heette en steun bood voor de oprichting van een Europees netwerk van life writing-onderzoekers. Vervolgens nam prof. dr. Alfred Hornung het woord. Als lid van de iaba-stuurgroep vertelde hij over de achtergrond en geschiedenis van de International Auto/Biography Association. Ook zocht hij een antwoord op de vraag waarom de Europese deelname aan dit netwerk gering is. De vroege geschiedenis van het onderzoek naar autobiografieën is immers in hoge mate bepaald door Europese wetenschappers; de Duitse ideeënhistoricus en filosoof Georg Misch legde met zijn standaardwerk Die Geschichte der Autobiographie (1907-1969) in feite de basis voor het onderzoeksveld. De definitie van het genre autobiografie en de onderliggende noties over het ‘zelf’ leidden rond 1980 echter tot forse kritiek. Zo toonden postkoloniale en feministische wetenschappers aan dat de dominante visie op de autobiografie niet-westerse mannen en alle vrouwen per definitie uitsloot. Deze kritische interventie leidde volgens Hornung niet alleen tot de afbraak van de in de voorgaande jaren opgestelde autobiografie-canon, maar ook tot de afbraak van Europese tradities in het denken over autobiografieën.

Een tweede oorzaak vond Hornung in het feit dat auto/biografieën en andere ‘egodocumenten’ in Europa meestal niet als serieus onderzoeksobject gelden. Onderzoekers op het gebied van life writing bewegen zich vaak in de marge van hun disciplines, zoals blijkt uit de carrière van de Franse literatuurwetenschapper Philippe Lejeune. Die wordt weliswaar geroemd als een van de belangrijkste theoretici op het gebied van autobiografieën en dagboeken, maar hij heeft zijn werk op dit gebied vooral naast zijn reguliere wetenschappelijke loopbaan moeten doen. In de Verenigde Staten en Canada wordt onderzoek naar life writing veel vaker binnen de academische context uitgevoerd. Dat heeft volgens Hornung te maken met het feit dat auto/biografieën in deze migratielanden een hogere status hebben, omdat deze teksten worden beschouwd als belangrijke ingang tot de ‘stemmen’ van groepen mensen die minder of niet vertegenwoordigd zijn in de dominante cultuur. Nu het Europese krachtenveld sinds 1989 sterk in beweging is, verwacht Hornung dat er op het oude continent ook meer aandacht en waardering ontstaan voor zowel auto/biografische teksten als voor de taal en cultuur van de verschillende nieuwe groepen die gezamenlijk Europa vormen.

Philippe Lejeune opende zijn keynote lezing - ‘Towards a Guide of Autobiographical Europe’ - met de vraag wie de ‘gezamenlijke’ Europeanen eigenlijk zijn. Er is immers geen gemeenschappelijke taal die Europeanen met elkaar verbindt. Deze taaldiversiteit moet volgens Lejeune echter niet worden beschouwd als een probleem, maar als een voordeel. Zijn stelling is dat de basis van elk begrip van ‘zelf’ of ‘identiteit’ in de eigen taal ligt. Daarom sprak hij er ook schande van dat mensen - vooral binnen de academische gemeenschap - in toenemende mate worden gedwongen zich van dezelfde, uniforme taal te bedienen, i.c. het Engels. Hij wees er bovendien op dat interdisciplinaire samenwerking op nationaal niveau vaak moeilijker en noodzakelijker is dan internationale samenwerking

[p. 78]

tussen vertegenwoordigers van dezelfde disciplines.

Ondanks de kritische kanttekeningen, zag Lejeune toch nut en noodzaak van een ‘ego-zone’ binnen Europa. Als liefhebber van lijsten en inventarisaties pleitte hij in de eerste plaats voor een interdisciplinair overzicht van alle onderzoeksgroepen op het gebied van auto/biografieën, opdat het nationale en internationale contact tussen geesteswetenschappers en onderzoekers uit bijvoorbeeld de sociologie en de psychologie bevorderd kan worden. Het internationale en interdisciplinaire contact zou naar zijn idee ook gebaat zijn bij een internetdatabase die toegang geeft tot bibliografische overzichten van kritische theorie in alle talen. Voorzien van meertalige samenvattingen zou zo'n bestand de uitwisseling van ideeën kunnen bevorderen. Aanvullend pleitte Lejeune voor nationale overzichten van alle gedrukte en ongedrukte egodocumenten. Daarmee kan vervolgens vergelijkend onderzoek gedaan worden naar de ‘autobiografische cultuur’ in verschillende landen of taalzones, bijvoorbeeld door te bestuderen welke teksten worden vertaald en hoe ze in een ander land worden gerecipieerd.

De tweede congresdag begon met een keynote lezing van prof. dr. Mineke Bosch (Universiteit Groningen), die sprak over ‘Gender and the Politics of Biographical Memory’. Aan de hand van Laurel Thatcher Ulrichs bekende motto ‘Well-behaved women seldom make history’ behandelde zij de relatie tussen sekse en heldendom in biografieën. Bosch constateerde dat in Nederland het aantal biografieën van vrouwen de laatste jaren sterk is gestegen, maar zij betwijfelde of daarmee ook het beeld van vrouwen in de geschiedenis is veranderd. Nederlandse vrouwen die gebiografeerd worden, zijn vaak actief geweest als schrijfster of als feminist. Vrouwen die op andere terreinen van het leven hun sporen hebben verdiend, blijken veel moeilijker te portretteren in een biografie. Dat illustreerde Bosch aan de hand van de gereformeerde juriste en verzetsstrijdster Gezina van der Molen (1892-1978), die via de biografie van Gert van Klinken en de tv-documentaire Profiel de geschiedenis is ingegaan als een lesbische vrouw die nooit heeft gedurfd uit de kast te komen.

Na de plenaire gedeeltes waren de congresdagen gevuld met vele paneldiscussies, waarin telkens drie wetenschappers hun onderzoek presenteerden. Er waren, onder andere, panels over autobiografische teksten van arbeiders, biografieën van vrouwelijke politici, dagboeken van kinderen die tijdens de Tweede Wereldoorlog opgroeiden in concentratiekampen, en over de relatie tussen collectieve herinneringen en individuele identiteitsvorming. Een panel onderzocht de mogelijkheden die privé-correspondenties bieden om abstracte begrippen als ‘natie’ of ‘familie’ te onderzoeken, en weer andere panels analyseerden aan de hand van autobiografische teksten de persoonlijke en culturele ervaring met dood, ziekte en waanzin. Een laatste voorbeeld illustreert de vele Oost-Europese bijdragen. Een groep onderzoekers van de Universiteit van Tallin en het Estonian Literary Museum sprak over de functie van autobiografische teksten als middel om de Baltische trauma's als gevolg van de Sovjetbezetting het hoofd te bieden.

De derde en laatste congresdag begon met een forumdiscussie onder leiding van prof.

[p. 79]

dr. Christian Moser (Universität Bonn) en met medewerking van prof. dr. Max Saunders en dr. Clare Brant, directeuren van het Life-Writing Research Centre aan King's College te Londen; dr. Wilhelm Hemecker, directeur van het Ludwig Boltzmann Institute for the History and Theory of Biography in Wenen, en dr. Monica Soeting, hoofdredacteur van Biografie Bulletin en co-organisator van de conferentie. Voortbordurend op de inleiding van Alfred Hornung ging het in deze discussie om de vraag of het wenselijk en mogelijk is te spreken over een Europese traditie in het onderzoek naar life writing. Deze vraag leverde geen eenduidig antwoord op, maar er bleek wel veel enthousiasme te zijn voor een voortzetting van de contacten die tijdens de conferentie ‘Life Writing in Europe’ waren gelegd.

Ter afsluiting van de conferentie was er een Business Meeting, waar werd vergaderd over manieren waarop een Europese samenwerking concreet gestalte kan krijgen. Anneke Ribberink vertelde dat de vu bereid is een Europees netwerk te faciliteren, onder andere door de website van het congres om te bouwen tot een platform voor Europese onderzoekers dat aanhaakt bij de algemene iaba-site. Veel bijval kreeg het door Monica Soeting toegelichte idee een interdisciplinair e-journal op te richten. Er ontstond echter discussie over de Europese identiteit van zo'n tijdschrift. Een deelnemer waarschuwde voor een ‘Fort Europa’ op het gebied van life writing-onderzoek, maar een andere stelde voor het tijdschrift open te stellen voor alle onderzoekers die zich in Europa bevinden of zich bezighouden met Europese onderwerpen of de vraag naar Europese identiteiten. Een aantal Franstalige deelnemers maakte zich bovendien zorgen over de voertaal en pleitte voor een meertalig tijdschrift. De kwesties rondom identiteit en voertaal, evenals de financiering, uitgave en de redactie worden uitgewerkt door een commissie onder leiding van Monica Soeting en Anneke Ribberink. Ten slotte bleek er veel enthousiasme voor vervolgconferenties. Leena Kurvet-Käosaar (Universiteit van Tallin) heeft aangeboden in 2011 een congres in Estland te organiseren, en er zijn plannen voor conferenties in Wenen en Cyprus.

Al met al kijkt de organisatie terug op een zeer geslaagd congres dat een groot aantal Europese life writing-onderzoekers met elkaar in contact heeft gebracht. De plannen om de contacten te continueren door middel van meer conferenties, een e-journal en een virtueel netwerk behoeven weliswaar nog uitwerking, maar het enthousiasme van de deelnemers geeft goede hoop dat de ‘Life Writing in Europe’-conferentie daadwerkelijk zal bijdragen aan de internationalisering van de wereldwijde discussie over life writing die de iaba voorstaat.