Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 68]

Inzoomen op het kleine
Pierre Assoulines pleidooi voor het allesbepalende detail
Paul van der Steen

De vleugelslag van een vlinder op een zomeravond kan volgens Pierre Assouline bepalend zijn voor een mensenleven. Hij spoort biografen aan tot een zoektocht naar het beslissende detail, tot in het absurde.

Als zestiger stopt Henri Cartier-Bresson (1908-2004) met het maken van fotoreportages. Hij pakt zijn eerste liefde weer op, het tekenen. Beide disciplines beginnen met goed kijken. De Fransman heeft daarvoor op latere leeftijd een onafscheidelijke metgezel bij zich, een zitstok. Het is een cadeau van zijn schoonvader, made in England, eigenlijk gemaakt voor golfspelers. De stok stelt Cartier-Bresson in staat in musea de tijd te nemen voor een kunstwerk. Hij mijdt de toelichtingen bij schilderijen bewust. Ze leiden mensen in hun manier van kijken. Doe het zelf, neem de tijd, is de les van Cartier-Bresson. Laat de zintuigen hun werk doen.

Schrijver Pierre Assouline filosofeert door en komt tot de conclusie dat Cartier-Bresson misschien wel zijn beste foto's heeft gemaakt zonder toestel. Als krijgsgevangene tijdens de Tweede Wereldoorlog sloeg die drie jaar lang beelden op en verhief die het kijken tot kunst. Later was Cartier-Bresson meer geïnteresseerd in het maken dan in het eindresultaat. Dat zag hij vaak pas later, soms heel veel later. De fotograaf vertrouwde volledig op zijn manier van kijken.

Op deze manier maakt Assouline Cartier-Bressons zitstok tot ‘rosebud’, een beslissend detail uit het leven van de fotograaf. De schrijver is er voortdurend naar op zoek in de gelijknamige bundeling, een verzameling biografische essays. ‘Rosebud’ is het raadselachtige woord dat de hoofdpersoon in de filmklassieker Citizen Kane (1941) op zijn sterfbed mompelt. Tot het einde van de film wordt de kijker in spanning gehouden over de betekenis ervan.

Pierre Assouline maakte naam met biografieën van onder anderen vliegtuigbouwer Marcel Dassault, striptekenaar Hergé (Kuifje) en schrijver Georges Simenon. Zijn veel geroemde roman Hotel Lutetia is ook wel een biografie van het gelijknamige hotel genoemd.

Rosebud is het boek van een schrijver die

[p. 69]

teruggaat naar zijn oerbron. ‘Citizen Kane heeft me tot biograaf gemaakt,’ legt Assouline uit. En zoals het nog altijd bewonderde cinematografische werkstuk van Orson Welles de filmkunst voorgoed veranderde, zo hoopt de Fransman er ook aangrijpingspunten in te vinden voor een nieuwe biografische benadering. Want, zoveel wordt al snel duidelijk, Assouline is de gebaande paden van het genre een beetje moe. De dag komt, schrijft hij, ‘dat de waarheid genoeg krijgt van bewijzen. En de biograaf zichzelf erop betrapt dat hij het even niet zo nauw neemt. Niet dat hij de documenten niet belangrijk vindt, hij wil ze echter weer ziel en leven geven.’

Dat laatste is een nobel streven voor een biograaf. Assouline past de methode toe op uiteenlopende figuren als verzetsheld Jean Moulin en dichter Paul Celan. Indringend is het stuk over Rudyard Kipling. De schrijver van onder meer The Jungle Book verafschuwde biografen. Alleen collega-romanschrijvers kregen weleens wat te horen over 's mans beleving van het vak. Het beeld van een bezeten en bezielde professional, dat wilde Kipling graag neerzetten. In zijn autobiografie doet hij dat tot in het absurde, alsof zijn bestaan enkel uit lezen en schrijven bestond.

Natuurlijk was er ook een niet-literair leven. Assouline laat zien hoe Kipling zijn zoon de Eerste Wereldoorlog instuurde. Met fatale gevolgen: zoals zovelen werd die opgegeven als ‘missing in action’. De schrijver zoekt nog jaren naar hem. Kiplings obsessie, zijn ‘rosebud’, zijn de Rolls Royces waarin hij zich laat rondrijden, auto's met typenamen als Silver Ghost en New Phantom. Spoken als vervoermiddelen bij de zoektocht naar restjes geest van zijn kind.

Niet alle bijdragen in het boek hebben zoveel kwaliteit. Na Welles' Citizen Kane werd filmen nooit meer hetzelfde. Assoulines Rosebud zal echter niet dezelfde uitwerking hebben op het ambacht van het biograferen. De beste bijdragen in het boek zijn aansporingen om, net als Cartier-Bresson, goed te kijken, om als het ware levens te beschouwen vanaf de zitstok.

Een treffend detail kan - vakkundig beschreven - meer zeggen over een hoofdpersoon dan ellenlange opsommingen van feiten en feitjes. Assoulines stelling dat er tussen de details maar één de status van ‘rosebud’ heeft, is nonsens. Cartier-Bressons oog voor detail stond aan de basis van prachtig werk. Maar collega's met kwaliteit pikten heel andere dingen op bij een soortgelijk onderwerp. Al die verschillende benaderingen konden treffende beelden opleveren - biografen verschillen in dit opzicht niet van fotografen.

Oog voor het kleine kan de auteur van een levensgeschiedenis verder helpen. Assouline bewijst in Rosebud dat het af en toe ook het begin kan zijn van pseudo-freudiaans hineininterpretieren, het toeschrijven van zo ongeveer alles aan bijna niets. Die biografische blikvernauwing helpt het genre echter niet verder.

Pierre Assouline, Rosebud. Biografieën over het kleine detail (Breda, De Geus 2009)