Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 65]

Lang leve het genie
Een nieuwe biografie van Ludwig van Beethoven
Emanuel Overbeeke

Wat kan de zoveelste levensbeschrijving van Beethoven toevoegen aan de voorgaande? Emanuel Overbeeke stelt vast dat de nieuwste Beethovenbiograaf niet alleen oog heeft voor nieuwe ontwikkelingen in de biografie, maar ook oude waarden in ere herstelt.

Wellicht zonder het zo te bedoelen, in ieder geval zonder dat zo te zeggen, levert de nieuwste biografie van Beethoven commentaar op de status van de ‘hoge’ kunst binnen de biografie. In deze tijd, waarin binnen het historisch onderzoek de nadruk ligt op de context, legt de Belgische dirigent Jan Caeyers het primaat resoluut bij zijn onderwerp, dat hij als een genie beschouwt.

Dat wil niet zeggen dat in deze biografie de context geen enkele rol speelt. Integendeel, Caeyers laat zien dat Beethoven (1770-1827) leefde en werkte in een omgeving die hem dikwijls tegenwerkte. Zijn publiek was vaak niet gediend van zijn kunst, die zowel van het hoogste niveau als uiterst vernieuwend was. Rond 1790 verhuisde Beethoven van Bonn maar Wenen, waar hij door de hoogste klasse als talentvol burger werd gekoesterd. Beethoven zelf, die zich vanwege zijn talent en zijn niveau een aristocraat voelde, keek neer op aristocraten die dit alleen waren door hun geboorte. Hoewel die zijn muziek vaak niet begrepen, was hij financieel van hen afhankelijk, wat allerlei conflicten met zich meebracht. Beethoven, volgens Caeyers van nature ondiplomatiek, onaangepast en onvermurwbaar, leefde in een tijd waarin de aristocratische mecenas plaatsmaakte voor de burgerij die haar eigen, vaak onavontuurlijke smaak afdwong via de wetten van de markt.

Het is niet bepaald origineel om Beethoven af te schilderen als een componerende Prometheus, maar het is wel interessant om te lezen hoe Beethoven brak met zijn tijdgenoten, te meer daar Caeyers dit doet met een quasi-speelse scherpzinnigheid, ook in stilistisch opzicht. Beethovens karaktertrekken beschrijft hij onbekommerd in hedendaagse termen, en waar hij zich journalistiek en literair kan uitdrukken, doet hij dat. Waar echter ernst en diepte worden verlangd, biedt hij die ook.

[p. 66]

Caeyers maakt duidelijk hoezeer Beethovens muziek was ingegeven door actuele en persoonlijke motieven. Dit geldt vooral voor de composities waarin Beethoven, al dan niet verhuld, reageerde op de rol van de vrouwen in zijn leven. In sommige pianocomposities, zoals het Andante favori, zou de componist in noten de naam van zijn geliefde hebben verwerkt. De liederencyclus An die ferne Geliebte is volgens Caeyers Beethovens acceptatie van het feit dat die geliefde (en de concretisering van de aardse liefde) onbereikbaar zal blijven. Ook Beethovens twee grote religieuze werken zouden deels de neerslag zijn van deze erkenning. Dat het Zesde pianoconcert uit 1815 nooit verder is gekomen dan enkele frasen, heeft volgens de biograaf te maken met Beethovens besef dat de heroïsche sfeer waarin hij tien jaar eerder verkeerde definitief voorbij was.

Troost

In zijn beschrijving van Beethovens muziek maakt Caeyers echter de muziek als autonome kunst ondergeschikt aan de muziek als gestileerde uiting van biografische turbulenties. Zijn beschrijvingen van de verschillende composities zijn kort en elementair, vooral bedoeld om de lezer een indruk te geven van globale intenties en uitwerkingen. Sommige korte, vaak niet nader uitgewerkte kwalificaties verraden een scherp inzicht in de structuur en het karakter van de werken en maken duidelijk dat Caeyers bewust schrijft voor geïnteresseerde leken. Deze passages laten zien dat Caeyers een schrijver is die met zijn pen kan wat elke goede musicus met zijn spel doet: mensen enthousiasmeren. Daarbij wordt hij geholpen door het karaktervolle en kleurrijke van zijn onderwerp. Beethoven nam geen blad voor de mond en zijn omgeving gunde hem geen onopvallend bestaan. Caeyers heeft een goed oog voor Beethovens inconsequenties en onaangename kanten en verbloemt niet de moeilijkheden die Beethoven veroorzaakte. Daarmee voldoet de biograaf uitstekend aan de huidige voorwaarden voor een goede biografie: hij geeft de voorkeur aan een genuanceerd levensverhaal boven een hagiografie. De strijd die zijn hoofdpersoon met zichzelf voert, meet hij breed uit, en hoewel Caeyers geen psycholoog is, schuwt hij psychologische interpretaties niet.

Zijn rebellie tegen heersende conventies maakt Beethoven interessant voor historici en journalisten; zijn muziek, die de tand des tijds heeft doorstaan, is aantrekkelijk, ook voor luisteraars die de maker en de context niet kennen. Caeyers laat in korte zinnen doorschemeren dat dit laatste de belangrijkste reden is voor zijn fascinatie. Die kortheid is zowel irritant als inspirerend. Irritant, omdat sommige passages schreeuwen om uitwerking; inspirerend, omdat de stijl een wereld aan inzichten verraadt - de 600 pagina's blijken te weinig om Beethoven en zijn muziek recht te doen.

Omdat Caeyers levensbeschrijving langzaam op gang komt, lijkt het aanvankelijk alsof het niet had uitgemaakt als Beethoven geen componist, maar bakker of apotheker was geweest. Dat verandert echter al gauw. Somber makend is Caeyers suggestie dat Beethoven zoveel invloed kon krijgen omdat hij functioneerde in een cultuur waarin de ‘hoge’ cultuur een hoge status had; de Beethovens van nu, als ze bestaan, worden slechts in kleine kring bewonderd.

[p. 67]

Er is echter één troost. Beethovens tijdgenoten, zo maakt Caeyers duidelijk, erkenden zijn uitzonderlijke grootheid, maar begrepen en waardeerden zijn kunst nauwelijks. De muziek van Beethovens componerende tijdgenoten, die wel beantwoordden aan de smaak van hun tijdgenoten, vinden wij gedateerd en vervelend; zij zelf zijn alleen nog interessant voor historici. Tegenwoordig denken veel mensen dat Beethovens context en zijn tijdgenoten even interessant en belangwekkend zijn als zijn genie. Caeyers neemt de context mee in zijn betoog, maar herstelt de artistieke hiërarchie en maakt van elitair een geuzenterm.

Jan Caeyers, Beethoven - een biografie (Amsterdam, De Bezige Bij 2009)