Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 55]

Een gooi naar onsterfelijkheid
Het derde deel van de autobiografische reeks van John Coetzee
Mariëtte Baarda

Afgelopen zomer verscheen Zomertijd, het derde deel in de autobiografische reeks van de Zuid-Afrikaanse schrijver John Coetzee. In tegenstelling tot de eerdere delen, wordt Zomertijd gepresenteerd als een biografie. Hoewel de vorm soms wat koket aandoet, levert het een fascinerende roman op.

Iedereen fantaseert weleens over de eigen dood, over wie er op je begrafenis zullen komen en of men je zal missen. De Zuid-Afrikaanse schrijver John Coetzee pakte het voortvarender aan. In zijn roman Zomertijd heeft hij zichzelf ‘dood geschreven’: de schrijver John Coetzee is dood en begraven in Australië, en een jonge Engelse biograaf probeert aan de hand van dagboekfragmenten en gesprekken de jaren te reconstrueren waarin Coetzee zijn debuutroman Schemerlanden schreef.

Schrijven als autopsie, de pen als scalpel. Zoiets moet Coetzee voor ogen hebben gehad met dit derde deel in de autobiografische reeks die in 1997 opende met Jongensjaren en vijf jaar later gevolgd werd door Portret van een jongeman. Zomertijd lijkt een ultieme poging tot distantie, die vooral de afstand van de schrijver tot zichzelf blootlegt.

In Jongensjaren lazen we hoe Coetzee zich meer en meer tot buitenstaander ontwikkelde in een door tegenstellingen verscheurde omgeving. In Portret van een jongeman probeerde de adolescent Coetzee in Engeland tevergeefs een bestaan als dichter op te bouwen. Het autobiografische karakter wordt met Zomertijd doorbroken: het verhaal wordt verder verteld door Coetzees biograaf. De schrijver is inmiddels ingetrokken bij zijn vader in Kaapstad. Hij lijkt op een dieptepunt te zijn beland: hij is begin dertig en is met hangende pootjes naar Zuid-Afrika teruggekeerd nadat hij is opgepakt bij een Vietnamdemonstratie in Amerika. Nu leeft hij samen met de man voor wie hij vanaf zijn kindertijd diepe minachting koestert.

Het verslag van het dagelijkse wel en wee van de twee mannen in een treurige arbeiderswoning in een buitenwijk van Kaapstad,

[p. 56]

balt alle Coetzeethema's van vernedering, onvermogen en schuld samen. In deze tijd begint Coetzee te schrijven en debuteert hij met de roman Schemerlanden (1974). Zomertijd concentreert zich op deze periode. Behalve dagboekaantekeningen uit de jaren voorafgaand aan het debuut en uit het jaar nadat hij is gedebuteerd, bevat het boek transcripties van gesprekken met Coetzees ex-minnaressen Julia en Sophie, zijn universitaire collega en vriend Martin, Coetzees lievelingsnicht Margot, en ten slotte Adriana, voor wie de schrijver een onbeantwoorde liefde koesterde. Op de achtergrond zien we hoe de schrijver worstelt met zijn status als blanke in Zuid-Afrika.

Coetzee is weleens verweten dat hij in zijn romans passieve, ongeëngageerde hoofdpersonen opvoert die, net als hijzelf, buiten alle kampen willen blijven. Je nergens mee verbinden is echter ook een vorm van stellingname: consequent kiezen voor de positie van buitenstaander is volgens Coetzee de beste manier om een glimp van de waarheid op te vangen. Om die reden worden de raciale spanningen in deze reeks eerder terloops dan direct beschreven: in een krantenbericht in The Sunday Times, in alledaagse beschrijvingen van het contact tussen zwarten en blanken. Toch is de dreiging van etnische spanningen op iedere pagina voelbaar.

Werk in uitvoering

Zomertijd opent met een dagboekfragment van John Coetzee dat onmiddellijk bevreemdt. De ik-persoon schrijft over zichzelf in de derde persoon. Deze afstandelijkheid, dit uitzoomen, blijkt de sleutel tot het boek. De keuze van de schrijver zichzelf als personage aan te duiden is illustratief voor de opzet van de roman. De verwarring die dit veroorzaakt lijkt een bewuste keuze. Gaat het hier om Coetzees originele aantekeningen? Is het fictie of stilering van de feiten? Of probeert Coetzee ons via deze dubbele omweg (fictieve biograaf, derde persoon) te vertellen dat zelfs een levende dode schrijver de waarheid over zichzelf niet kan kennen? De terugkerende vermelding ‘nog nader uit te werken’ onderaan de dagboekfragmenten onthult dat ook in een intiem journaal - zo ongeveer het persoonlijkste dat een mens kan achterlaten - veel onuitgesproken blijft, temeer omdat juist deze fragmenten Coetzees werkelijke thema's en dilemma's lijken aan te kaarten. Het doet denken aan de patiënt die pas bij het verlaten van de spreekkamer van de dokter zegt waar hij eigenlijk voor komt. Ook de opzet van Zomertijd suggereert onvoltooidheid. De roman laat zich lezen als het verslag van de werkwijze van de biograaf, ‘the making of’. Transcripties van interviews blijken vooralsnog voorlopig materiaal. De biograaf informeert de geïnterviewden over zijn methodiek en vraagt ze om goedkeuring van de reeds getranscribeerde interviews. Dat niets vaststaat, blijkt ook uit de gesprekken die de biograaf met Martin en Sophie voert en die zich laten lezen als de verantwoording van het boek. De geïnterviewden vragen de biograaf naar diens motivatie voor het schrijven van een Coetzeebiografie en zijn nieuwsgierig naar de selectiecriteria van de biograaf. Ook leveren ze kritiek. Wanneer de biograaf oppert dat Coetzees neiging zich niet emotioneel te binden zich niet beperkt tot zijn relatie tot zijn geboorte-

[p. 57]

land, maar zich ook uitstrekt tot zijn persoonlijke relaties, antwoordt Martin: ‘Als u die redenering interessant vindt, volg hem dan.’ Waarmee het allemaal nog ingewikkelder wordt: een door Coetzee in het leven geroepen biograaf die ter verantwoording geroepen wordt door een van de andere personages.

Meer en meer ontpopt de roman zich als een spiegelpaleis waarin je op een gegeven moment niet meer zeker weet wie er eigenlijk aan het woord is. Dit is wat Coetzee lijkt te beogen: de lezer ontregelen. Omdat we ons maar al te graag laten meevoeren in gemakkelijke aannames en gratuite meningen, en daarbij vergeten zelfstandig te denken.

Een fictief postuum verhaal

Toch heeft het iets kunstmatigs, zo'n constructie waarin een schrijver zijn gefingeerde biografie presenteert. Want wat probeert Coetzee nu eigenlijk te vertellen, behalve dat we de waarheid over onszelf eigenlijk nooit zullen kennen? Wil hij met Zomertijd de waarde van de literatuur in het algemeen en die van de biografie in het bijzonder onderzoeken? De constatering dat over de werkelijkheid niets valt te zeggen en alleen de kunst ons kan helpen de waarheid te leren kennen, krijgt ineens iets dubbels. Want uiteindelijk vindt dit ‘leugenachtige’ boek, alle dubbele bodems ten spijt, wel zijn weg naar talloze lezers die achterblijven met het gevoel dat ze zojuist een biografie hebben gelezen van een levende schrijver die doet alsof hij dood is. En natuurlijk ligt het voor de hand dat de schrijver er in zo'n experiment niet bepaald gunstig vanaf komt. Hoe had het ook anders gekund: een fictief

John Coetzee

postuum verhaal schrijven waarin je talent door iedereen wordt bejubeld, zou wel erg koket zijn. Maar gek genoeg werkt een roman waarin het tegenovergestelde gebeurt precies zo. Mogelijk wilde Coetzee met Zomertijd de grenzen van zijn schrijverschap verkennen en daarmee indirect zijn positie bepalen als individu en schrijver binnen de Zuid-Afrikaanse gemeenschap met al haar raciale, culturele, linguïstische spanningen. De nietsontziende blik van de buitenstaander culmineert in Zomertijd in een meedogenloze blik naar binnen. Eigenlijk laat deze autobiografische reeks zich nog het best lezen als het relaas van iemand die gebukt gaat onder zijn onvermogen tot wezenlijk contact. Hij is niet voor liefde gemaakt, zeggen de vrouwen in Zomertijd. Maar in weerwil van wat de geïnterviewden ons willen laten geloven, komt Coetzee naar voren als een uiterst sensitief mens die diep lijdt

[p. 58]

onder zijn eigen tekortkomingen. En hoe herkenbaar is het, die schaamte over alle grote en kleine dingen die het leven met anderen met zich meebrengt, de realisatie dat we elkaar nooit volledig accepteren en welbeschouwd eigenlijk alleen zijn.

Toch krijgt het herhaald in alle toonaarden bezingen van je eigen ontoereikendheid iets ijdels. Schaamte kan ook een vermomde vorm van arrogantie zijn. Want wie denk je wel niet dat je bent, als je altijd iedereen moet verpletteren met je persoonlijkheid?

Projectie

Bij herlezing zie ik het anders. Als je het relaas van de geïnterviewde vrouwen opnieuw leest, begint de ondertoon van verwijt op te vallen. Coetzee had hen moeten redden; hij had mannelijker moeten zijn, dierlijker, minder schuw. Hij had hun eenzaamheid moeten wegnemen, de eer van de Coetzeemannen moeten redden enzovoorts. Maar het gekke is dat de vrouwen, ondanks Coetzees talloze tekortkomingen tóch op hem vielen, om vervolgens teleurgesteld in hem te raken. Het levert de verdenking op dat verbittering in deze vrouwen had postgevat lang voor ze de schrijver ontmoetten. De zachtaardige, introverte schrijver Coetzee blijkt een ideaal projectiescherm. En ineens heb je verschrikkelijk met hem te doen.

Je realiseert je dan ook dat de vrouwen hem vooral hun eigen tekortkomingen verwijten: de ultrabeheerste Julia die zich in de psychoanalyse bekwaamde om zichzelf beter te begrijpen, snapt niet hoe Coetzee - of all people - zich in zijn proza bezig kan houden met zoiets intiems als menselijke gevoelens; nicht Margot, die hem maar ‘slapgat’ vindt, kan evenmin ruimte voor zichzelf opeisen; de danseres Adriana, die zich door Coetzee vergeefs het hof laat maken, klaagt over haar eenzaamheid. Sophie ten slotte, verwijt John niet op háár verliefd te zijn geweest, maar op een romantisch beeld: dat van een Ronsard voorlezende en Couperin spelende Franse minnares. ‘Komisch-sentimenteel’, noemt ze hun relatie. Een afstandelijke, literaire analyse, die niet onderdoet voor het psychoanalytische jargon van Julia. De pot verwijt de ketel... Martins vraag aan de biograaf: ‘Hebben die bronnen geen eigen agenda, geen appeltje met hem te schillen?’ komt ineens in een ander licht te staan.

Parallel universum

Wat brengt de schrijver, die in interviews uitsluitend op zijn werk en niet op zijn persoon wil ingaan, ertoe zo'n confronterende autobiografische reeks te schrijven? Wilde hij zichzelf blootleggen voor zijn lezers? Als dat zo is, is dat maar ten dele gelukt: eigenlijk is de raadselachtigheid van Coetzee met deze drie boeken alleen maar toegenomen. Zo vermelden de weinige biografische gegevens die over Coetzee bekend zijn dat hij in de jaren zestig trouwde en kinderen kreeg, gebeurtenissen waarvan geen spoor is terug te vinden in Zomertijd. Het is alsof Coetzee ons met de autobiografische reeks een parallel universum heeft willen binnenloodsen, een fictionele werkelijkheid waarin de thema's belangrijker zijn dan de feiten.

De motivatie voor dit spel van feit en fictie is misschien te vinden in een dialoog tussen Julia en de Coetzee uit Zomertijd. Als Julia zegt dat een roman moet zijn ‘als een bijl

[p. 59]

die de bevroren binnenzee in ons binnenste moet openhakken,’ antwoordt Coetzee dat hij het anders ziet: schrijven is niets anders dan een afwijzend gebaar aan het adres van de tijd, een gooi naar onsterfelijkheid.

In dit verband krijgt de passage waarin Coetzee constateert dat talloze mensen om hem heen moeiteloos hun tijd overleefden door mee te werken aan concrete dingen als betonconstructies en masten, dingen die aantoonbaar hun nut aan de mensheid bewijzen, een diepere betekenis. Coetzee is geen betonvlechter, hij is schrijver. Schrijven is voor hem de enige manier om wraak te nemen op de tijd.

Die gooi naar de eeuwigheid - dat lijkt in Zomertijd de opzet. Slechts een handjevol intimi kent Coetzee echt. En zelfs die mensen vertellen verschillende verhalen. Op een gegeven moment zijn ze dood. Wat overblijft zijn Coetzees woorden, op papier, microfiches en megabytes. De taal blijkt een archeologisch item te zijn, de belofte van een eindeloze hernieuwde kennismaking.

J.M. Coetzee, Zomertijd (Amsterdam, Cossee 2009)