Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 49]

Mooi, mooier, mooist - mooite
Acht portretten van auteurs die kinderen onder hun lezers rekenen
Joke Linders

Het afscheid van redacteur Jacques Dohmen, verantwoordelijk voor het fonds kinder- en jeugdliteratuur van uitgeverij Querido, was de gelegenheid om Wat een mooite! Hoogtij in het kinderboek in acht portretten van Bregje Boonstra te presenteren. Deze biografiebundel smaakt naar meer, vindt Joke Linders. Er is meer aandacht nodig voor het werk van schrijvers die kinderen tot hun lezers rekenen, en voor hun biografieën.

Was in Nederland het biograferen van auteurs, die kinderen als hun lezers beschouwen, tot voor kort vrijwel braakliggend terrein, met Wat een mooite! Hoogtij in het kinderboek in acht portretten heeft Bregje Boonstra, kinderboekenrecensent voor NRC Handelsblad (1983-1993) en De Groene Amsterdammer (1993-2004) een fundament gelegd waarop gebouwd kan worden. In plaats van de verplichte informatie over leven en werk zoals aangeboden in encyclopedische en digitale bronnen, levert zij acht stevige levensverhalen plus een beschouwing over de positie van de gekozen auteurs in het kinderliteraire veld. ‘Ode aan de onaangepastheid’ luidt haar verantwoording.

Bij het afscheid van Querido-redacteur Jacques Dohmen, voorjaar 2009, presenteerde Boonstra portretten van Paul Biegel, Imme Dros, Peter van Gestel, Wim Hofman, Guus Kuijer, Joke van Leeuwen, Els Pelgrom en Toon Tellegen. Zeven Querido-auteurs en één die vanaf zijn debuut tot aan zijn dood zijn eigen uitgeverij, Holland, trouw bleef. Voor die ene afwijkende heeft zij zo'n zwak dat hij de titel voor haar boek mocht bepalen:

In Nachtverhaal van Paul Biegel spelen, zoals in zijn werk gebruikelijk, een fee, een kabouter en ander niet menselijk volk de hoofdrol. Wanneer een ondergronds levende kobold voor het eerst van

[p. 50]

zijn leven bovengronds gaat, is hij overdonderd door de kleurenpracht van de natuur en vooral door de blauwe lucht: ‘Wat een mooie deksel zit er op de wereld. En alles past er precies onder.’ Ademloos vat hij even later zijn opwinding samen: ‘Wat een mooite!’ Die drie woorden raken de kern van het gevoel dat bij mij is achtergebleven na twintig jaar schrijven over kinderboeken.

Een vertederend, maar tegelijkertijd onhandig eerbetoon aan de meesterverteller. Kunnen welwillende taalliefhebbers in het archaïsche ‘mooite’ misschien nog de zelfstandige vorm van mooi traceren, vluchtige kijkers zullen er, vrees ik, eerder ‘moeite’ in lezen.

Alle acht geportretteerden wonnen ooit de Theo Thijssenprijs, de driejaarlijkse oeuvreprijs voor jeugdliteratuur die qua status en prijzengeld op gelijke hoogte staat met de P.C. Hooftprijs. Boonstra vindt ze alle acht ‘uitzonderlijk van karakter, creativiteit en productiviteit’. Met elkaar vormen zij ‘het’ of beter ‘een’ hoogtij in de Nederlandse kinder- en jeugdliteratuur, vergelijkbaar met de Golden Age van de Engelse kinderliteratuur, met schrijvers als Lewis Carroll, J.M. Barrie, Beatrix Potter, Kenneth Grahame en A.A. Milne. Het is een aardige positionering voor auteurs die al geruime tijd grote én kleine mensen aanspreken. Jammer dat Boonstra die bloeitijd met de constatering ervan tegelijk weer ten einde verklaart. Dat is niet charmant tegenover een hele generatie auteurs van jongere datum die ze zelf ook als hoogwaardig typeert: Anne Provoost, Hans Hagen, Martha Heesen, Ted van Lieshout, Benny Lindenauf, Sjoerd Kuyper.

Zijn de auteurs van de Engelse Gouden Eeuw vaak meer dan eens gebiografeerd, met Boonstra's acht generatiegenoten is dat nog niet één keer gebeurd. Zo vreemd is dat niet, want met uitzondering van Biegel die in 2006 overleed, zijn ze nog volop productief. Hun meest illustere voorganger, Annie M.G. Schmidt, kreeg vijf bio- en bibliografische boekwerken. Aan die van Miep Diekmann is Erna Staal al heel wat jaartjes bezig en over de vraag wie de biograaf van Willem Wilmink mag worden, bewaart zijn weduwe het stilzwijgen. Dat betekent dat er naast een aantal schrijversprentenboeken en aanzetten tot biografieën (Chris van Abkoude, Dick Bruna, Wim Hofman, W.G. van de Hulst, Anne de Vries) op jeugdliterair gebied niet bijster veel biografisch materiaal te vinden is. En bij de uitzonderingen op die regel - Hans Andreus en Nienke van Hichtum - is het kinderliteraire aandeel helaas stiefmoederlijk behandeld. De biografie van An Rutgers van der Loeff is al lang niet meer in druk, die van Han G. Hoekstra, Cissy van Marxveldt en Top Naeff zijn in voorbereiding. In een dergelijk pover biografisch klimaat zijn de acht portretten in Wat een mooite! op zijn minst een stap in de goede richting.

Selectie

Boonstra's belangrijkste criterium voor de keuze voor deze acht was dat hun werk haar nog steeds raakt en inspireert. Zo'n strikt persoonlijke keuze is vanuit biografisch oogpunt volstrekt legitiem en zelfs noodzakelijk. Maar aan de meester van het minimalisme Bart Moeyaert besteedt Boonstra slechts enkele regels. De jongste winnaar van de Theo Thijssenprijs, Ted

[p. 51]

van Lieshout, ‘wiens pen zowel schrijft als tekent’, kreeg een hele alinea terwijl de namen van de enkele jaren geleden gekozen Griffel der Griffels-winnares Tonke Dragt en Willem Wilmink (beiden bekroond met de Staatsprijs voor kinderliteratuur) in het hele boek niet voorkomen.

Wat Boonstra in háár acht vooral waardeert, is hun vermogen hun eigen weg te gaan. Illustratief is het verhaal van Wim Hofman, die als witte pater naar Afrika ging, maar uiteindelijk schrijver, dichter en illustrator werd. ‘Ik paste helemaal niet in de Nederlandse kerk, die ik burgerlijk, standsbewust en eigenlijk helemaal niet christelijk vond. Iedereen wilde mij als autoriteit zien, wat angstaanjagend was.’ Dat antiautoritaire geldt mutatis mutandis ook voor de andere geportretteerden. Paul Biegel werd sprookjesverteller toen het sprookje al lang en breed was weggezet in de bezemkast van de folklore. Joke van Leeuwen schrijft én tekent, ze is cabaretier én dichter, ze richt zich tot kinderen én tot volwassen en excelleert in vrijwel alle genres. Schrijven volgens eigen uitgangspunten - dat is wat Boonstra belangrijk vindt. In de woorden van Toon Tellegen:

Met de scheidslijn tussen kinderboekenschrijvers en schrijvers voor volwassenen heb ik me nooit beziggehouden en ik heb er ook nooit last van gehad, ook al zijn er critici die vinden dat mijn dierenverhalen niet op de kinderboekenplank horen. Maar ik heb ze gewoon geschreven en nooit speciaal voor kinderen. Van wat kinderen leuk vinden, heb ik geen verstand.

Boonstra schrijft net zo precies en prettig als de titels van haar essays suggereren. Voor de verhalen over Biegel (‘Kijken wat de pen doet’), Hofman (‘Er was eens een Waseens’) en Dros (‘Over zeven zeeën gaan’) kon zij putten uit eerdere publicaties bij tentoonstellingen in het Letterkundig Museum. De vijf anderen voelde zij langdurig aan de tand nadat ze hun werk van A tot Z had herlezen. Het resultaat weerspiegelt kennis van zaken en liefde voor taal, in het bijzonder voor kinderliteratuur. Er ligt een uitgesproken credo aan ten grondslag: de kinderboekenschrijver zal niet denken en schrijven vanuit hurkzit maar moet zijn lezers net zo serieus nemen als zichzelf. Dat is wat Boonstra als recensent altijd voor ogen stond en dat is wat ze in Wat een mooite! bij wijze van afsluiting van haar carrière nog één keer dunnetjes overdoet.

Omslagillustratie van Wat een mooite!

[p. 52]

Lofzang op de verbeelding

De acht portretten bevatten een scala aan ideeën en uitspraken over het werk van de kinderboekenschrijvers. Zo prijst Boonstra taal en vorm, het kinderlijke en opene, de antidikdoenerij mentaliteit en de verbeeldingskracht van Paul Biegel die, wat haar betreft, de grootste verhalenverteller van Nederland is. ‘Je hoefde hem maar drie woorden te geven of hij stak van wal. Zijn verhalenwereld staat vol kastelen en herbergen en er lopen dwergen, reuzen en heksen in rond. De tuinen van Dorr bijvoorbeeld is vol fantasie en gaat toch over wezenlijke dingen, over moed en trouw en over liefde die sterker is dan de dood.’ Onwerkelijke verhalen als werkelijkheid laten ervaren, dat is Biegels grote verdienste.

Boonstra onderstreept dat met details uit Biegels leven. De jongste uit een groot gezin, oude ouders, moeizame oorlogsjaren, een onzekere carrière bij Marten Toonder, ‘een huwelijk dat mislukt en een zoon die zich van het leven berooft’. Een jaar voor zijn dood vertelde Biegel in een interview in Trouw dat hij eigenlijk altijd meer van mannen had gehouden dan van vrouwen. Bij zoveel drama kun je je goed voorstellen dat de sprookjeswereld hem dierbaarder was dan de werkelijkheid. In biografisch opzicht valt hier nog meer grond te verzetten.

Omdat de geboden informatie in belangrijke mate uit de mond van de geportretteerden zelf komt, krijgt de lezer het beeld voorgeschoteld dat de auteurs in kwestie wilden laten zien. In ‘Schrijven is een sociale daad’ wordt bijvoorbeeld overtuigend opgetekend hoe het schrijverschap van Guus Kuijer voortkwam uit zijn ongenoegen over wat er in zijn leven gebeurde. Boonstra voegt daar aan toe dat zijn Madelief-boeken de vrije jaren zeventig schetsten en tegelijk een karakter schiepen dat van alle tijden is: ‘Kuijer vertelt het verhaal van een kind, hoe het naar de wereld om hem heen kijkt, naar het gedoe van volwassenen. Schrijven vanuit het kinderperspectief is moeilijker dan het lijkt.’

Omdat Kuijer behalve in zijn essaybundels met uitdagende titels als Waarom kinderen wel cowboytje maar nooit jezusje of mohammedje spelen, Het doden van een mens of Hoe word ik gelukkig? niet graag het achterste van zijn tong laat zien, kon Boonstra echter niet veel anders dan hem op zijn woord geloven.

‘Wat je ziet ben ik niet’ laat iets zien van het leven van de man die zulke ontroerende boeken schreef als Winterijs, Mariken en Ko Kruier. Niets aan het leven van Peter van Gestel verliep gewoon, zoals ook dat van Toon Tellegen onder de oppervlakte vol bizarre gebeurtenissen blijkt te zitten. Hofman vertelt over zijn Zeeuwse jeugd en zijn mislukking als missionaris; Van Leeuwen over de ongemakkelijke verschillen tussen Antwerpen en Amsterdam; Imme Dros over de eenzaamheid van haar Texelse jaren. Waar mogelijk probeert Boonstra die feiten te verbinden met het werk, maar in de beperkte ruimte van nog geen dertig pagina's per persoon gloort er maar af en toe een biografisch perspectief.

Hopelijk dagen de met veel empathie geschreven ‘extended interviews’ de biograaf in Boonstra uit om één auteur - Paul Biegel bijvoorbeeld - verder uit te diepen. Haar pen en uitgangspunten zijn er speels en scherp genoeg voor. Bijkomend voordeel is dat in zo'n boek ook plaats zou zijn voor een overzicht van de gebruikte bronnen en literatuur.

[p. 53]

Een manier van leven

Het meest verrassend in biografisch opzicht is de extra uitgave bij Wat een mooite! over Jacques Dohmen, de man die in de voetsporen van Reinold Kuipers en Tine van Buul het kinderboek bij Querido tot literaire hoogte wist op te stuwen. Een manier van leven schetst Dohmens levensverhaal en zijn wapenfeiten als redacteur. Dohmen had een vader die hele nachten door kon lezen en een moeder die haar eigen modezaak runde. Zelf verzamelde de jongste van het gezin alles wat er te vinden viel over Frankrijk en Italië en probeerde hij in het reine te komen met zijn homoseksuele geaardheid. In het Limburg van de late jaren vijftig beschouwde men homoseksualiteit nog als een afwijking. Dat veranderde in de jaren zestig. In die tijd studeerde Dohmen; een jaar Frans in Leiden, een jaar Italiaans in Brussel en ten slotte rechten in Nijmegen met als specialisatie criminologie: ‘Wat mij nu verbaast is dat je als jong mens rondloopt als kip zonder kop en dat er achteraf toch lijn in je leven blijkt te zitten. In mijn Leidse studententijd kwam Hella Haasse een lezing houden. Ik zie haar nog in de zaal staan, vol vuur en enthousiasme over haar werk pratend zoals ze dat nog altijd doet, het was indrukwekkend en het heeft denk ik wel een kiem gelegd voor iets wat daarna is gaan groeien en door Burnier verder is aangemoedigd.’

Aan de hand van citaten, afkomstig uit de gesprekken die Boonstra met Dohmen voerde, ontvouwt zich zijn passie voor muziek, taal, literatuur, lezen en uitgeven. Een manier van leven eigenlijk. Dat zo'n leven zich niet per se hoeft te beperken tot de kinderliteratuur blijkt uit Dohmens langjarige samenwerking met Alfred Kossmann, F. Springer, Hella Haasse, Inez van Dullemen, Helene Nolthenius en vele anderen. Een redacteur moet een groot vermogen tot empathie hebben, alleen dan kan hij schrijvers volgen en adviseren, zo legt Dohmen zijn werk uit. Zijn bemoeienis met de jeugdliteratuur kwam pas toen het kinderboekenfonds van Querido meer schrijvers begon te trekken dan de paar die er bij zijn komst al waren: Annie M.G. Schmidt, Miep Diekmann, Gerard Brands en Guus Kuijer. Dertig jaar nadat hij bij Querido in dienst trad, is Querido-kind een van de belangrijkste uitgevers van literaire kinderboeken. Onvoorwaardelijke overgave aan de literatuur stond hem al die jaren voor ogen, ook als die zich richt tot een publiek van kinderen. Zo valt de ‘dwarsigheid’ van de geportretteerde auteurs knap samen met die van Dohmen en zijn biografe. Met elkaar vormen zij waardige representanten van het tijdperk waarin recensenten en uitgevers kinderboeken op hun literaire merites wilden beoordelen.

Interessant in het dertig pagina's tellende boekje zijn de beelden. Op het omslag zien we de redacteur eenzaam in zijn zweefmolenstoeltje weemoedig omkijken naar wat achter hem ligt. Een absolute vondst van cartooniste Eliane Duvekot die ook het omslag van Wat een mooite! voor haar rekening nam. Voor de acht auteurs tekende zij negen stoeltjes. Een bleef er leeg: die bleek voor Dohmen te zijn. Beide omslagen zijn fraai van kleur, vorm en belettering, maar bevatten - ongewild neem ik aan - nogal wat negatieve connotaties. Is een zweefmolen al een ongelukkig symbool voor wie kinderliteratuur

[p. 54]

en haar auteurs serieus neemt, de touwen van de verschillende stoeltjes zijn nergens vastgemaakt, terwijl cartoons de kinderliteraire zaak eerder belachelijk maken dan serieus nemen. Zouden foto's in dit geval niet adequater zijn geweest? In die van Dohmen zie je zijn ontwikkeling van leesgierig joch naar een nog wat aarzelende, mooie jongeman, toegewijde redacteur en competente, ietwat oudere maar nog altijd good looking ‘editor’ prachtig weerspiegeld.

Bregje Boonstra, Wat een mooite! Hoogtij in het kinderboek in acht portretten (Amsterdam, Querido 2009)

Bregje Boonstra, Een manier van leven. Jacques Dohmen redacteur (Amsterdam, Querido 2009)