Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 44]

De mysterieuze verdwijning van Gerard Kornelis van het Reve
Over de keuzes van een biograaf
Rob van Essen

Dit najaar kwam het eerste deel uit van Nop Maas' langverwachte biografie van Gerard Reve. Het blijkt een boeiend, leesbaar maar ook erg dik boek, dat vragen oproept over schuld, moed en pseudoniemen. In afwachting van de volgende delen alvast een verkenning.

Hij zat erbij alsof hij zich niet helemaal thuis voelde, Nop Maas, die novemberavond in De Balie. De Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam (slaa) had een bijeenkomst over ‘De moderne biografie’ georganiseerd. Panelleden Mineke Bosch, Solange Leibovici en Monica Soeting hadden inleidingen gehouden waarin nieuwe ontwikkelingen binnen het genre aan de orde werden gesteld, maar toen Maas aanschoof om binnen datzelfde kader iets te vertellen over het zojuist verschenen eerste deel van zijn Revebiografie, zei hij dat hij al die nieuwe ontwikkelingen op het gebied van de biografie eigenlijk niet zo bijhield.

Maas heeft dan ook een traditionele biografie geschreven, waarin geen opvallende vormexperimenten plaatsvinden, het genre niet wordt geproblematiseerd en geen feiten met fictie worden vermengd. Hij begint met de geboorte van zijn onderwerp en hij zal de chronologische lijn in de volgende twee delen ongetwijfeld vasthouden tot zijn onderwerp wordt begraven.

Toch weet Maas ook wel dat je bij het schrijven van een biografie met allerlei vragen en problemen wordt geconfronteerd. Hij begint het eerste deel van zijn project niet voor niets met een voorwoord waarin hij zijn aanpak uitlegt. Hij schrijft dat hij zijn boek een ‘documentair karakter’ wilde geven. ‘De achterliggende gedachte daarbij is, dat een eerste grote biografie van Reve zoveel mogelijk gegevens moet vastleggen, die nu nog traceerbaar zijn.’ Daar zit iets in. Maas schrijft dat hij hiermee ingaat tegen de heersende trend van dunne biografieën, maar dat vindt hij geen bezwaar, omdat volgens hem het belang van Gerard Reve een dikke biografie rechtvaardigt.

[p. 45]

Ook daar valt wat voor te zeggen. Maar dit eerste deel, dat de jaren 1923-1962 bestrijkt, is wel heel erg dik geworden: 704 pagina's. In het vastleggen van ‘zoveel mogelijk gegevens’ is Maas in ieder geval goed geslaagd. Hij heeft veel verzameld, en wil al zijn vondsten delen met zijn lezers.

Het is logisch dat hij veel aandacht besteedt aan Tine Fraterman, die tijdens de oorlog met Reve verloofd was. Over die verloving was tot nu toe tenslotte erg weinig bekend. En het is logisch dat hij veel citeert uit de briefwisseling tussen Reve en Hanny Michaelis, omdat het archief van Michaelis weer stevig op slot ging nadat hij die correspondentie had mogen inzien.

Maar toch, alles bij elkaar is het wat overweldigend. Het is allemaal erg interessant wat Maas met ons deelt, maar als hij aan het citeren slaagt, kan hij moeilijk maat houden. Zo heeft hij in zijn boek hele gedichten opgenomen waarvan niet eens zeker is of Reve ze zelf heeft geschreven. Ook citeert hij complete brieven en heeft hij zelfs een uitgebreid rapport van een grafoloog in het boek opgenomen. Het is te veel - je zou willen dat een aantal van die bronnen in bijlagen was terechtgekomen.

Maas geeft zoveel informatie dat je het leven van Reve zo nu en dan van dag tot dag kunt volgen. Aan de ene kant zorgt dat ervoor dat je als lezer helemaal in het leven van Reve zit (ook omdat het boek zo dik is dat je het niet in een paar dagen uitleest), maar aan de andere kant staat al die gedetailleerde informatie een soepel verloop van het verhaal in de weg.

Ook aan het werk van Reve besteedt Maas hier en daar te veel aandacht. Zo behandelt hij puntsgewijs alle personages uit De Avonden en de mensen op wie ze zijn gebaseerd. Dat soort lijsten hoort eigenlijk niet thuis in een biografie.

Natuurlijk is het leven van Reve zo interessant dat je toch doorleest. En dat dit eerste deel uiteindelijk toch uiterst leesbaar blijkt, zegt niet alleen iets over het onderwerp; het houdt ook een compliment in voor Maas. Hoewel het verhaal dat hij vertelt regelmatig vrijwel tot stilstand komt door de overvloed aan materiaal, raakt hij nergens de regie kwijt. Hij heeft een prettige stijl, dat helpt ook. En hoewel hij, geheel in overeenstemming met het documentaire karakter van zijn biografie, zijn mening nergens opdringt, laat hij tussen de regels door wel degelijk merken wat hij van het gedrag van Reve vindt - vooral als hij dat gedrag afkeurt. Maar ook op die momenten voel je dat Maas sympathie voor zijn onderwerp koestert, een nuchtere, afstandelijke sympathie die aangenaam aandoet. Die sympathie werkt aanstekelijk; in dit eerste deel kom je een beginnende schrijver tegen die zichzelf op velerlei manieren in de weg zit, maar koppig doorgaat met zijn wanhopige, paradoxale strijd geaccepteerd te worden door een wereld waarin hij zich allesbehalve thuis voelt. Hup Reve, denk je onder het lezen regelmatig, laat je niet kennen.

Maas concentreert zich in zijn boek op Reve zelf en diens onmiddellijke omgeving. Een panoramisch tijdsbeeld geeft hij niet. Wel besteedt hij veel aandacht aan de ontwikkeling van Reves gedachteleven. Hij gaat in op Reves groeiende belangstelling voor religieuze zaken en citeert uitgebreid uit de boeken die Reve over dat onderwerp las - boeken van Jung bijvoorbeeld, en boeken over christelijke mystiek. (En je krijgt opeens de indruk dat Maas zijn biografie uiterst zorgvuldig heeft gecomponeerd als

[p. 46]

Gerard Reve en Hanny Michaelis in Parijs, zomer 1954 (foto: Otto van Noppen)

blijkt dat een passage over het goddelijke karakter van de duivel die eindigt met de zin: ‘Het idee van de duivel als tweelingbroer van Christus werd ook door Reve omhelsd’ is terechtgekomen op pagina 666.)

Schuldig en moedig

Voor een biografie met ‘een documentair karakter’ heeft het boek een heftige ondertitel: ‘Kroniek van een schuldig leven’. Op de bijeenkomst in De Balie kreeg Maas het verwijt dat zo'n ondertitel de lezer een bepaalde richting opstuurt. Maas is zich daarvan bewust. Hij heeft voor de ondertitel gekozen, schrijft hij in zijn voorwoord, omdat Reve ‘een sadomasochistisch aangelegde persoon was, die zich schuldig voelde, niet alleen voor zijn eigen slechte daden, maar ook voor al het andere leed op de

[p. 47]

wereld’. Maar vervolgens geeft hij toe dat er ook andere bijvoeglijke naamwoorden in de ondertitel hadden kunnen worden genoemd; hij geeft zelf voorbeelden: ‘religieus’, ‘competitief’, ‘geïsoleerd’, ‘egocentrisch’, ‘eenzaam’, ‘oversekst’, ‘depressief’, ‘mateloos’ en ‘rusteloos’.

Misschien was dit dan ook een betere ondertitel geweest: ‘Kroniek van een religieus, competitief, geïsoleerd, egocentrisch, eenzaam, oversekst, depressief, mateloos, rusteloos en schuldig leven’. Zo'n reeks voorkomt in ieder geval dat iemand op één term wordt vastgepind, iets dat altijd een grove vereenvoudiging inhoudt. En er zou ook wel een wat positiever woord in de reeks mogen, zoals ‘moedig’. Denk aan de moed waarmee Van het Reve in de oorlog illegaal werk deed, de moed waarmee hij zich richtte tegen fellow travellers die vraagtekens zetten bij de Nobelprijs voor Boris Pasternak, de moed waarmee hij zich tijdens de schrijversconferentie in Edinburgh in het openbaar uitsprak tegen de schrijvers die homoseksualiteit als een perversie beschouwden, en de moed waarmee hij zich in de jaren vijftig op het Engels wierp, omdat hij voortaan in die taal wilde schrijven. Dat liep op niets uit, maar er was moed voor nodig, ook al was het misschien de moed der wanhoop.

Behalve de subjectieve ondertitel doet Maas nog een forse ingreep. Hij noemt zijn onderwerp vanaf het begin Gerard Reve, hoewel de schrijver Gerard Kornelis van het Reve heette en pas in 1973 de schrijversnaam Gerard Reve aannam. Wat vooral verbaast is de summiere verantwoording die Maas aflegt voor deze beslissing: ‘Voor het gemak duid ik in dit boek Gerard Kornelis van het Reve van het begin af aan als Gerard Reve, hoewel hij die verkorte naam pas vanaf 1973 ging voeren.’ Daar moeten we het mee doen. En deze mededeling staat dan ook nog in een op het voorwoord volgend blokje ‘Praktische mededelingen’. Met andere woorden, Maas ziet zijn besluit als een praktische ingreep, ter wille van het gemak.

Maar het is nogal wat: we lezen voortdurend over een Gerard Reve die in de beschreven periode (1923-1962) nog helemaal niet bestond, in ieder geval niet onder die naam. ‘Gerard Reve’ is een benaming die Reve zelf pas achteraf, met terugwerkende kracht, over zijn vroegere ik heeft gelegd, en ‘voor het gemak’ past Maas deze constructie toe op de beginnende schrijver Gerard Kornelis van het Reve, achteloos, zonder er al teveel woorden aan vuil te maken. Eigenlijk is het onvoorstelbaar dat Maas hier zo luchtig over doet. De grote vraag die deze biografie oproept, is dan ook: waar is Gerard Kornelis van het Reve gebleven? Dat het ook anders kan, laten de biografen van George Orwell zien. ‘George Orwell’ was een pseudoniem van Eric Blair, en zowel Bernard Crick (George Orwell: A Life, 1980) als Michael Shelden (Orwell: The Authorised Biography, 1991) maken in hun biografie een duidelijk en expliciet verwoord onderscheid tussen Blair en Orwell. Ze beginnen hun onderwerp pas ‘Orwell’ te noemen als Blair zelf voor dat pseudoniem heeft gekozen. Heel simpel en uitermate voor de hand liggend, en de lezer raakt geen moment in verwarring.

Voor de lezer van Maas' biografie die vanaf het begin met een Gerard Reve wordt geconfronteerd, ligt de verwarring nog in het verschiet. Ik ben benieuwd hoe Maas dat gaat aanpakken. Ergens in het vervolg

[p. 48]

van zijn biografie zal hij moeten melden dat Gerard Reve zijn naam verandert in Gerard Reve.

Geen mausoleum

Het is duidelijk dat ook de traditionele biografie niet ontkomt aan vragen over de rol van de biograaf en het gebruik van bronnen. Ook een traditionele biograaf die de nieuwe ontwikkelingen naar eigen zeggen niet bijhoudt, neemt beslissingen die vergaande gevolgen hebben voor het karakter van zijn boek. Maar toch: de vragen die het genre oproept over subjectiviteit, bronnen, het spel tussen feit en fictie et cetera zijn misschien wel meer het domein van de lezer dan van de biograaf. Natuurlijk is een ondertitel als ‘kroniek van een schuldig leven’ sturend - maar alleen als de lezer zich laat sturen. Een lezer die een biografie openslaat in de verwachting de objectieve waarheid over de gebiografeerde aan te treffen, is wel erg naïef. Een biograaf hoeft daarom dus ook niet voortdurend in de inhoud en de vorm van zijn verhaal te benadrukken dat die objectieve waarheid niet bestaat. Het is aan te bevelen dat een biograaf inzicht geeft in zijn intenties en methoden en de grenzen van zijn kennis, maar dat hoeft niet in de weg te staan van een soepel lopend verhaal.

De beste behandeling van de vragen die het genre oproept, wordt geboden door de verzameling van een aantal biografieën over hetzelfde onderwerp. Door het lezen van die boeken komen alle vragen (over inhoud, invalshoek, schrijfwijze en wat al niet) vanzelf aan de orde. Ook daarom is het te hopen dat er de komende jaren andere biografieën van Gerard (Kornelis van het) Reve volgen.

Voor de toekomstige Revebiografen heeft Maas de lat hoog gelegd. Je kunt van alles op zijn biografie aanmerken, maar het is een leesbaar, boeiend boek waaruit Reve als een levend persoon naar voren komt - en misschien komt dat dan toch ook door de uitgebreide citaten. Maas' kroniek is monumentaal, maar het is geen mausoleum. Het boek is ook nog eens prachtig uitgegeven. De noten staan niet achterin, maar onder aan de pagina, wat erg prettig leest. Nog een paar kleine opmerkingen: de titel van het eerste hoofdstuk, ‘Geboorte (1923-1929)’, is natuurlijk wat ongelukkig. En foto 34 is niet genomen aan de Jozef Israëlskade, zoals het onderschrift ons wil doen geloven; op de achtergrond doemt toch echt het silhouet van Carré op, wat alleen maar kan betekenen dat de foto is genomen aan de Amstel.

Nop Maas, Gerard Reve. Kroniek van een schuldig leven. (Amsterdam, G.A. van Oorschot 2009)