Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 40]

De biografie als spiegel
Gesprek met Anja van Leeuwen
Monica Soeting en Rob van Essen

Twintig jaar geleden gaf Anja van Leeuwen samen met Wam de Moor het startsein voor de oprichting van de Werkgroep Biografie en het Biografie Bulletin. Een gesprek met een bevlogen en kritische biografieliefhebber.

‘Kijk,’ zegt Anja van Leeuwen, ‘dezelfde bronnen, twee interpretaties. Dat maakt de biografie tot zo'n mooi genre.’ Ze heeft het over de discussie die begin december 2009 uitbrak over de vraag of prins Bernhard betrokken was bij een staatsgreep in Indonesië. Volgens Cees Fasseur tonen die bronnen aan dat het om geruchten gaat, waaruit blijkt dat Bernhard er niet bij betrokken was. Maar volgens Jort Kelder en Harry Veenendaal is Fasseurs interpretatie op zijn minst twijfelachtig en is het niet ondenkbaar dat Fasseur als ‘hofbiograaf’ belastende bronnen niet heeft ingezien. Dit debat over de interpretatie van bronnen is een goede toetssteen voor de biografie als genre, vindt Van Leeuwen: ‘Jammer alleen dat zo'n discussie voornamelijk wordt aangezwengeld als het om bekende Nederlanders gaat, wat nog meer geldt als het leden van het Koninklijk Huis betreft.’

Van Leeuwen raakte tijdens haar studie neerlandistiek door een werkgroep van Jan Fontijn geïntrigeerd door het fenomeen van de biografie. Peter Härtlings Hölderlin en Wolf gangs Hildesheimers Mozart - twee biografieën die het genre problematiseren - wekten haar interesse voor de experimentele biografie. Zij studeerde bij Fontijn af met een onderzoek naar de verhouding tussen leven en werk in de schrijversbiografie. In 1989 organiseerde de Jan Campert Stichting het symposium ‘De schrijversbiografie als probleem’, waar zij naar aanleiding van haar scriptie een lezing gaf. Van Leeuwen: ‘Toen Wam de Moor op die bijeenkomst aandacht vroeg voor een op te richten platform van biografen, heb ik hem meteen mijn diensten aangeboden.’

Het allereerste bestuur van de Werkgroep Biografie (Wam de Moor, Anja van Leeuwen, Jan van de Vegt, Jan Fontijn en Sjoerd van Faassen) wijdde in 1990 een symposium aan Angenies Brandenburgs

[p. 41]

Anja van Leeuwen (foto: Rob van Essen)

proefschrift over Annie Romein-Verschoor. Dat maakte destijds een enerverende discussie los, omdat Brandenburg in haar biografie gebruik had willen maken van vie romancée-achtige passages. De vraag was of zij zich als wetenschapper dergelijke vrijheden mocht veroorloven. Men vond van niet; ook niet als de gedachten van de personages gebaseerd waren op wetenschappelijk onderzoek. De bewuste gedeelten verdwenen daarom naar een bijlage, waarin Brandenburg zich als biograaf verantwoordde.

In het eerste nummer van Biografie Bulletin, dat in februari 1991 uitkwam, werden ondermeer de lezingen van het ‘Annie Romein’-symposium gebundeld. De redactie bestond uit Hans Goedkoop, Anja van Leeuwen, Wam de Moor, Annette Portegies, Willem Sinnighe Damsté en Rudi Wester.

De Werkgroep Biografie kreeg meteen veel aandacht in de pers. ‘Ik werd in die tijd om de haverklap geïnterviewd voor kranten en radioprogramma's. Met als hoogtepunt het interview met Ischa Meijer, die mij met priemende blik vroeg: Wat is dat nou voor een man, die Wem die Moor?’

Ook voor het Biografie Bulletin was veel belangstelling. ‘Het gaat goed met de schrijversbiografie’, constateerde Paul Arnoldusse in het Parool, en noemde het eerste Bulletin een ‘prachtig nummer’. Van Leeuwen laat het eerste exemplaar zien: een blad met veertig bladzijden op A-4 formaat, een levensboom op de voorkant. Aan lezers werd geadviseerd het gekopieerde en bij de band geplakte blad te nieten, als het tijdens het lezen uit elkaar viel. Achterin het nummer werd een lijst opgenomen van Nederlandse biografieën in wording en hun auteurs; de lijst besloeg acht bladzijden.

In NRC Handelsblad van 9 januari 1991 stelde Van Leeuwen in een interview vast dat het genre in Nederland moest worden verdedigd. Vindt ze dat nog steeds nodig? ‘Ja’, zegt ze. ‘Ondanks de groeiende populariteit van de biografie ontbreekt het genre nog steeds in literatuurgeschiedenissen als die van Hugo Brems en Ton Anbeek. En hoewel Jan Fontijn er voor heeft geijverd de biografie op de kaart te zetten, is de biografie als genre volgens mij nog steeds geen onderwerp bij de studie Nederlands aan de Universiteit van Amsterdam.’

De Werkgroep richtte zich aanvankelijk op de schrijversbiografie. ‘Om te beginnen waren we neerlandici, dus het lag voor de hand om de schrijversbiografie als uitgangspunt te nemen. De verhouding leven en literair werk brengt boven-

[p. 42]

dien specifieke problemen met zich mee. In de pers wordt nog veel te weinig aandacht geschonken aan de theorie van de biografie. Recensenten zijn vooral geinteresseerd in de nieuwe feiten die een biograaf tevoorschijn tovert. Al voordat de Revebiografie van Nop Maas verschenen was reageerden kranten en televisie-programma's op het feit dat Gerard Reve voor zijn huwelijk met Hanny Michaelis een serieuze “verloofde” heeft gehad. Het zou mooi zijn als recensenten vaker dan nu het geval is ingaan op de visie van de biograaf, de selectie van bronnen of het ontbreken van materiaal. Ook aan de zogenaamde objectiviteit van de wetenschappelijke biografie wordt nauwelijks getornd.’

Spiegel

Van Leeuwen verliet het bestuur en de redactie in 1996 toen ze directeur werd bij de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam (slaa). Ze was bovendien begonnen met het onderzoek voor een biografie van romanschrijver en essayist Constant van Wessem (1891-1954). Zodra ze over een paar jaar haar handen vrij heeft, zet ze haar werkzaamheden aan de biografie voort. Waarom een biografie van Van Wessem, en vooral: hoe gaat die eruit zien?

Van Leeuwen: ‘Van Wessem was betrokken bij belangrijke stromingen aan het begin van de twintigste eeuw zoals de nieuwe zakelijkheid, waar ook de vie romancée toe behoorde. Hij interesseerde zich ook voor nieuwe muziek als jazz en voor dansen als de charleston. Hij haalde Slauerhoff Het Getij binnen, ontdekte Erik Satie, had contact met Jean Cocteau, correspondeerde met schrijvers en kunstenaars die er toe deden. Van Wessems leven bestaat uit zoveel facetten, dat je het met een caleidoscoop kunt vergelijken. Vanaf de oprichting van de Werkgroep Biografie heb ik een pleidooi gehouden voor de experimentele biografie. Ik ben het dan ook aan mijn stand verplicht om in elk geval een poging in die richting te wagen. Of het lukt, is een tweede. Ik wil in elk geval mijn onderzoek problematiseren: visie, hypothese, aanpak, niet verifieerbare of onbetrouwbare bronnen, verdwenen of elkaar tegensprekende bronnen. Ik zal de gaten in mijn kennis over het leven van Van Wessem niet opvullen met couleur locale of andere al of niet terzake doende wetenswaardigheden. Bovendien wil ik een boek schrijven dat meer dan tien lezers trekt. Constant van Wessem is geen beroemdheid als Prins Bernhard, Gerard Reve, Annie M.G. Schmidt of Lucebert. Gelukkig wordt er steeds meer non-fictie gelezen, dus er is hoop.’

‘De biografie blijft mij fascineren. Het is een grabbelton waar iedereen wel wat van zijn gading kan vinden: informatie over leven, werk, maatschappij, politiek, psychologie, een tijdsbeeld. De lezers spiegelen zich aan “echt gebeurde” levensverhalen, hopen er iets van op te steken. Het is verheugend dat er niet alleen meer biografieën verschijnen dan twintig jaar geleden, maar dat ook in Nederland tegenwoordig meerdere biografieën van dezelfde mensen op de markt komen. Dat is winst. De Werkgroep Biografie en het Biografie Bulletin hebben daar zonder enige twijfel aan bijgedragen. En dat is belangrijk, want we willen nu eindelijk weleens weten hoe het écht zit met prins Bernhard.’

[p. 43]

Laat de biografie in Nederland in alle mogelijke vormen bloeien! Biografen mogen met evenveel recht een boeiend verhaal vertellen waarin de lezer zich kan herkennen als een boek schrijven waarin via het leven een nieuw licht op iemands werk wordt geworpen. Dat kan in een deel, maar ook in twee of drie delen. Als de biograaf zijn keuze maar verantwoordt, goed schrijft en de lezer niet vermoeit met overbodige levensfeiten.
Ook zullen er meerdere biografieën over dezelfde personen moeten verschijnen. Nu is de aandacht in de pers en bij het lezerspubliek vaak gericht op onthullingen, zodat de gebiografeerde voor een volgende biograaf niet meer interessant lijkt te zijn. Echter, verschillende perspectieven op reeds geopenbaarde levensfeiten zijn niet alleen uitermate boeiend voor de lezer, maar doet de gebiografeerde meer recht.
Daarom schreef ik onlangs een tweede biografie van de dichter Hans Lodeizen. Niet omdat er nieuwe onthullingen waren, maar vooral omdat ik ‘mijn’ verhaal over hem wilde vertellen, een verhaal waarin velen zich zullen herkennen, zo hoopte ik. Wie volgt? Een tweede biografie van bijvoorbeeld Gerrit Achterberg zou prachtig zijn. Niet omdat de eerste niet goed is, maar eerder omdat de curieuze dichter meerdere biografische perspectieven verdient.
En mijn eigen toekomst? Na twee biografieën vond ik het wel genoeg. Een interessant verzoek kwam echter op mijn weg en de beslissing was snel genomen. Een derde biografie van mijn hand zal er komen. Over vorm en aanpak zal ik de komende tijd nadenken.
Koen Hilberdink
Oud-hoofdredacteur Biografie Bulletin; promoveerde op een biografie van Paul Rodenko en schreef een biografie van Hans Lodeizen.