Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 37]

Wat als?
Virtuele vragen en antwoorden
Lambert J. Giebels

Sommige biografen, vooral die van belangrijke staatslieden, stellen graag de vraag wat er was gebeurd als hun onderwerp net iets anders had gedaan dan ze in werkelijkheid deden. Tijdsverspilling vindt de een; een nuttige denkoefening meent de ander. Lambert J. Giebels breekt een lans voor zowel het stellen van de vraag als het beantwoorden ervan.

Joachim Fest lanceert in de ‘Voorbeschouwing’ van zijn bekende Hitlerbiografie de stelling: ‘Indien Hitler eind 1938 slachtoffer zou zijn geworden van een aanslag of van een ongeluk dan zouden weinigen aarzelen hem een van de grootste staatslieden der Duitsers te noemen.’ Menige biograaf van Napoleon roept de vraag op of de Franse keizer zijn greep op Europa had behouden indien hij zijn leger rond Moskou had laten overwinteren in plaats van la grande armée op de terugtocht naar Frankrijk over te leveren aan de wurgende greep van de Russische winter. De toekomstige biograaf van Balkenende zal ongetwijfeld de vraag stellen of Jan Peter was uitgegroeid tot een Europese staatsman, als zijn peers hem tot eerste Euro-president hadden gekozen. Het zijn vragen waarvan de beantwoording leidt tot virtuele geschiedschrijving.

Ook onder romanciers, thriller- en science-fictionschrijvers treft men auteurs die voor hun intrige een what if? kiezen. Zo heeft Philip Roth Het complot van Amerika gecomponeerd rond de vraag hoe het de Verenigde Staten zouden zijn vergaan als in 1940 niet Roosevelt, maar de antisemiet Charles Lindbergh de presidentsverkiezingen zou hebben gewonnen. Een vroege voorloper van virtuele geschiedenis is Winston Churchill met zijn opstel uit 1931 ‘If Lee had won the Battle of Gettysburg.’

Onder historici is virtuele geschiedschrijving omstreden. De deterministen onder hen - zij die geloven dat een goddelijke voorzienigheid de pelgrimstocht der mensheid leidt, zij die in deze pelgrimstocht een voortdurende klassenstrijd zien, en zij die in de geschiedenis de verwerkelijking van De Idee menen te ontwaren - vinden virtuele geschiedenis nutteloos tijdverdrijf. Een vertegenwoordiger van deze critici, de Britse

[p. 38]

marxistische historicus Edward Hallet Carr, doet virtuele geschiedenis in zijn boek What Is History, af als ‘mere parlour game’. De historicus kijkt nu eenmaal naar het verleden vanuit het heden en vanuit dat perspectief geldt volgens Carr: ‘History is by and large a record of what people did, not what they failed to do.’ Tegenover Carrs opvatting staat de geschiedenisopvatting van de Nederlandse historicus Johan Huizinga: ‘Wanneer de historicus zich plaatst op een punt in het verleden dient hij zich ervan bewust te zijn dat de factoren die hij kent nog verschillende uitkomsten kunnen hebben. Heeft hij het over Salamis dan moet het zijn alsof de Perzen nog de overhand kunnen krijgen.’

Ian Kershaw, een andere bekende biograaf van Hitler, zegt in de inleiding van Fateful Choices, waarin hij tien cruciale beslissingen uit 1940-1941 ontrafelt, geen virtuele geschiedenis te willen beoefenen. Enkele regels verder schrijft hij evenwel: ‘Bij elke beslissing hebben we ons in ons boek afgevraagd waarom een bepaalde keuze werd gedaan en waarom niet werd gekozen voor een alternatief; daarbij komt bij de meeste voorbeelden de vraag aan de orde: wat zou er zijn gebeurd wanneer men van het alternatief zou zijn uitgegaan.’ Deze woorden illustreren dat veel geschiedschrijvers, zelfs ongewild of onbewust, hun toevlucht zoeken in virtuele geschiedenis.

Die Kardinalfrage

In de Angelsaksische academische wereld is virtual history in opmars als een aparte tak van moderne geschiedenisbeoefening. Een exponent is de Oxford historicus Niall Ferguson. Hij heeft zijn visie op virtuele geschiedenis uiteengezet in een uitvoerige inleiding op Virtual History, een essaybundel uit 1997, waarin een aantal Britse en Amerikaanse geschiedschrijvers, onder wie Ferguson zelf, op boeiende wijze negen virtuele geschiedenissen beschrijft. In zijn inleidend essay verdedigt Ferguson virtuele geschiedenis tegen de critici daarvan. Hij geeft de historicus een goede reden zich af te vragen wat er gebeurd zou zijn als, of als niet: mensen doen in hun leven niet anders. Ze overwegen of er alternatieven waren voor beslissingen die ze hebben genomen en proberen de resultaten van deze overwegingen te verdisconteren in hun huidige en toekomstige gedrag.

De Oostenrijkse filosoof Karl Popper heeft een kentheoretisch motief aangereikt voor het substitueren van genomen beslissingen door alternatieve. Zodra in de chaos van causale ketenen, waarin beslissingen vaak gevangen zitten, de uitkomst ervan niet valt te ‘verifiëren’ dient men deze, aldus Popper, te ‘falsificeren’. De Britse historicus Hugh Trevor Roper trekt deze aanbeveling door naar de geschiedeniswetenschap: ‘How can we explain’, schrijft hij, ‘what happened and why, if we only look at what happened and never consider the alternatives’. Evenals Huizinga huldigt Trevor Roper het standpunt dat de geschiedschrijver zich niet in het heden moet plaatsen, maar zich moet verplaatsen naar het verleden en de alternatieven die daar voorhanden zijn, alsof het voor hem nog toekomst is. Pas dan, stelt Trevor Roper, kunnen we nuttige lessen uit de geschiedenis trekken.

Terug naar de Hitlerbiograaf Ian Kershaw. Die wijst virtuele geschiedenis af omdat deze naar zijn mening een ‘intellectueel raadselspel’ oplevert met een overdaad aan variabelen. Ferguson ondervangt dit bezwaar door alleen plausibele alternatieven in de virtuele geschiedenis toe te laten. Hij noemt alterna-

[p. 39]

tieven plausibel als die bij het nemen van de beslissing in overweging zijn genomen. Ferguson waarschuwt voor twee valkuilen bij de beoefening van virtuele geschiedenis. De ene noemt hij ‘reductionism’. Hij bedoelt daarmee het introduceren van triviale feiten in het historisch verloop van gebeurtenissen. Het klassieke voorbeeld - al van Pascal - is Marcus Antonius, die het strijdtoneel bij Actium zou hebben verlaten om achter de fraai gevormde neus van Cleopatra aan naar Egypte te zeilen. Had Cleopatra een pukkel op haar neus gehad, zo is de redenering, dan had Marcus Antonius met zijn grotere reserves uiteindelijk de zeeslag gewonnen, en was er nooit een keizer Augustus geweest. De tweede valkuil omschrijft Ferguson als anachronism. Daarmee bedoelt hij het invoeren van een counterfactual dat vreemd is aan het historische verloop van de gebeurtenissen. Een voorbeeld is de veronderstelling waarop Roth Het complot van Amerika heeft gebaseerd. Hoe vermaard de piloot Lindbergh met zijn eenmansvlucht over de Atlantische Oceaan ook was geworden, het was in 1940 ondenkbaar dat hij tot president had kunnen worden gekozen - hij stond niet eens kandidaat.

Vrijwel iedere biograaf is geneigd bij cruciale momenten in het leven van zijn of haar held of heldin de vraag op te roepen waarvan Nietzsche zegt: ‘Was wäre geschehen ist gerade die Kardinalfrage.’ Biografieën zouden aan zeggingsschap winnen indien deze kardinale vragen niet alleen worden opgeworpen, doch de virtuele beantwoording ervan wordt geëxpliciteerd.

Een jaar of wat geleden dineerde ik in New York in het gezelschap van allerlei hotshots uit de plaatselijke uitgeverijwereld. Tot mijn verbazing beweerde de redacteur die naast mij zat tussen neus en lippen door dat zij alleen maar memoirs las: autobiografische verslagen van een (emotioneel ingewikkelde) periode in het leven van de schrijver (m/v). In zo'n memoir zijn enige kleine dramatische ingrepen geoorloofd om het verhaal mooier te maken (hoeveel ingrepen nog acceptabel zijn, is een ingewikkelde kwestie, getuige het geval van James Frey, die in de problemen kwam toen boven water kwam dat er feitelijk niet heel veel klopte van wat hij in zijn A Million Little Pieces over zijn afkicken had geschreven). Het verbaasde me destijds dat die Amerikaanse redacteur zomaar zei dat ze de ‘werkelijkheid’ prefereerde boven fictie, maar inmiddels denk ik dat zij niet de enige is met deze voorliefde. Ook ik las het afgelopen jaar, naast een groeiend aantal andersoortige non-fictie, fraaie memoirs, bijvoorbeeld die van Elizabeth McCracken, Ruth Reichl en Lynn Barber. In Nederland is er nog een boel in dit genre te ontdekken, en hopelijk gaan we dat in de toekomst beleven. Ik kijk uit naar intelligente, ontroerende, verbijsterende ‘echte’ verhalen, in een vorm gegoten die het leven zinvol laat lijken.
Liddie Austin
Journalist en recensent van De Groene Amsterdammer.