Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 30]

‘Toen óók al?’
Floortje Zwigtman over de voordelen van biografische fictie
Dennis Kersten

Biografische fictie - waarin de levens van zowel historische als verzonnen personen deel uitmaken van een verhaal - is vooral in Groot-Brittannië populair. Maar ook in Nederland leeft het. Een van de Nederlandse auteurs die het genre met succes beoefenen is Floortje Zwigtman. Dennis Kersten vroeg haar waarom zij zo graag echt gebeurd en verzonnen met elkaar mengt.

Floortje Zwigtman (pseudoniem van Andrea Oostdijk) is jeugdboekenschrijfster, met bekroonde titels als Spelregels en Wolfsroedel op haar naam. Van haar is ook Een groene bloem, een trilogie over een tienerjongen in het laatnegentiende-eeuwse Londen die zijn homoseksualiteit ontdekt als hij kennismaakt met de kunstenaarswereld rondom Oscar Wilde. Schijnbewegingen (2005) en Tegenspel (2007), de succesvolle eerste twee delen, vertellen het verhaal van de zestienjarige Adrian Mayfield tegen de achtergrond van Wilde's verdediging tegen beschuldigingen van ‘gross indecency’. Schijnbewegingen is in een jeugd- en volwasseneneditie verkrijgbaar en werd in het Duits en in het Deens vertaald. Het sluitstuk van de trilogie, Spiegeljongen, verschijnt in februari 2010.

Zwigtmans Een groene bloem past in de huidige trend van het gebruik van historische figuren in fictie. In Nederland verschenen het afgelopen jaar onder andere romans over Simon Vestdijk en Wilhelm ii (Kees 't Harts De keizer en de astroloog) en Belle van Zuylen (De liefde dus van Joke Hermsen), maar in de Engelstalige literatuur is het fenomeen van biografische fictie groter. In Groot-Brittannië is vooral de negentiende-eeuwse auteur een populair onderwerp voor biografische fictie. Ook Floortje Zwigtman laat een negentiende-eeuwse Engelse auteur en zijn tijdgenoten als personages in haar werk verschijnen. In tegenstelling tot een biografie maakt een biografische roman van een bepaalde episode uit iemands leven een representatief moment. Zwitgtman richt zich in Een groene bloem op de sensationele processen van voorjaar 1895, waarin Oscar Wilde terechtstond voor het

[p. 31]

corrumperen van jonge mannen. Deze processen eindigden met een gevangenisstraf van twee jaar voor de tot op dat moment gevierde dichter en toneelschrijver, een ervaring die hem ruïneerde. Wilde, die het in de rechtszaken had opgenomen voor zijn geliefde, Lord Alfred Douglas (‘Bosie’), stierf als bedelaar in Parijs in 1900.

Wilde's ondergang heeft in het Engelse taalgebied de afgelopen twee decennia een hausse aan toneelstukken en romans opgeleverd. Gerenommeerde auteurs als Peter Ackroyd, Terry Eagleton en David Hare hebben bijgedragen aan de fictionalisering ervan; Wilde komt zelfs even voorbij in de meest recente roman van A.S. Byatt, The Children's Book. In hun romans spelen historische individuen in de schaduw van de grote auteur belangrijke rollen. Biografische fictie vervult een bijzondere rol in het opnieuw in herinnering brengen van mensen die door geschiedschrijvers zijn ‘vergeten’ of over wie nauwelijks of geen archiefmateriaal beschikbaar is. Een romanschrijver heeft de vrijheid vergeten levens te verbeelden, of culturele iconen als Wilde van een andere kant te tonen. Op die manier complementeert biografische fictie de biografie.

Zwigtman maakt graag gebruik van haar vrijheid als romanschrijfster. Ze is zich echter bewust van haar plaats in het spectrum van biografische teksten: ‘Er is een wezenlijk verschil tussen biografie en fictie,’ antwoordt ze op de vraag of ze met haar Groene Bloem-trilogie Wilde ook biografeert. ‘Bij biografie zijn de feiten heilig,’ voegt ze toe. ‘Hoewel je in een biografie natuurlijk wel een scène kunt schrijven die de kenmerken van fictie heeft. Oscar Wilde komt bijvoorbeeld met zijn geliefde het Café Royal in Londen binnen: wat zou er dan naar alle waarschijnlijkheid gebeurd kunnen zijn? Als auteur van fictie heb je meer vrijheid, al blijf je gebonden aan bepaalde grenzen. Ik kan niet zeggen: Oscar Wilde is in 1895 vrijgesproken en hij leefde nog lang en gelukkig. Dat zou gewoon historisch onjuist zijn. Maar ik kan me wel afvragen wat er op bepaalde momenten gebeurd zou kunnen zijn. Ik heb mijn verzonnen personage, Adrian Mayfield, en die laat ik binnenkomen in de wereld rondom Wilde. Hoe reageert hij op Wilde, en hoe reageren de andere personages op hem? Daarbij ga ik uit van wat ik van die personages weet, maar hoe zij reageren is een educated guess. Een biograaf zou zeggen: ik mag alleen weergeven wat ik heb kunnen vinden.’

In een belangrijke scène in Schijnbewegingen brengt u verschillende historische gebeurtenissen samen. Wilde en Bosie dineren in Willis' Rooms wanneer Bosies vader binnenkomt. Er ontstaat een twistgesprek en de snel aangebrande Bosie trekt een pistool. Die gebeurtenissen zijn op zich historisch juist, maar ze vonden niet tegelijkertijd plaats.

Nee, dat klopt, daar heb ik verschillende scènes gecombineerd. Ik weet dat Bosie een pistool had aangeschaft, en dat het een keer per ongeluk is afgegaan. Daar was zijn vader niet bij, maar voor mij was het een mooie scène, omdat ik zo het conflict tussen Bosie en zijn vader kon reproduceren. Het is niet zo gebeurd, maar ik heb niet het idee dat ik tegen de feiten zondig. Ik ben uitgegaan van die twee karakters en het conflict dat tussen hen bestond, en dat was reëel. Ik zocht een vorm om het een en ander voor de lezer voelbaar en spannend te maken.

[p. 32]

Vond u dat de elementen van Bosie, zijn pistool, de vader die binnenstormt tijdens een diner, en het feit dat Bosie zijn vader ergens ‘a funny little man’ noemt per se in het verhaal moesten voorkomen?

Ja, en dat is meteen een ander verschil tussen biografie en fictie. Bij fictie moet je nog beter de spanningsboog in de gaten houden. Ik ervaar dat ook nu er van mijn boeken toneelstukken en films worden gemaakt: een goede roman is niet zomaar om te werken tot een goed toneelstuk. Je moet de spanning anders verdelen. Je kunt er bij het schrijven van een historische roman wel naar streven om alles te laten kloppen, maar is het verhaal dan nog wel boeiend voor de lezer, en is het nog wel duidelijk? Je moet keuzes maken voor de lezer.

Maar dat moet een biograaf toch ook?

Absoluut. Maar een biograaf mag uitgaan van een lezer die al meer geïnteresseerd is in het onderwerp van de biografie, en die bereid is informatie verder uit te spitten. Het doel van fictie is toch vooral om de lezer te vermaken of in ieder geval te boeien.

In Schijnbewegingen hebben Adrian en Bosie seks in een hotelkamer, maar dat loopt volledig uit de hand wanneer Bosie op de voor hem typische manier uit zijn slof schiet. Het is een fictieve scène, voor zover ik weet.

Ja, dat klopt. De ruzie in de hotelkamer is weer niet zo gebeurd, maar vanuit het karakter van Bosie is het logisch dat hij zich zo gedraagt. Hij was een onvolwassen persoon die gewend was zijn zin te krijgen. Zeker in de periode vóór het proces, toen er allerlei andere spanningen in zijn leven waren, was die hysterische kant van hem sterk.

In een scène aan het eind van Schijnbewegingen heeft de fictieve schilder Vincent Farley, het latere vriendje van Adrian, een discussie met Wilde. Farley is een bescheiden, introverte kunstenaar, Wilde zoekt juist de extremen op. Vertegenwoordigt Farley Wilde's critici?

De conventionele moraal... Ja, Vincent is net als Adrian een personage dat tussen twee werelden in zit. Hij hoort bij de mensen die door ondernemerschap veel geld hadden verdiend, niet bij de adel. Tegelijkertijd heeft hij talent, wil hij mooie dingen maken en is hij gefascineerd door de kringen rondom Wilde. Hij is iemand die graag naar het vuur kijkt, maar bang is zijn handen eraan te branden.

De discussie is een fundamentele confrontatie tussen ideeën en een voorbode van hoe het verhaal zich zal ontwikkelen. In deze scène worden niet alleen de trials voorbereid, maar eigenlijk het hele verhaal van wat er met Vincent en Adrian zal gebeuren. Adrian symboliseert voor Vincent de verleiding; Adrian is een jongen die Vincents strikte morele code niet bezit. In Vincents ogen is hij fascinerend, maar ook gevaarlijk.

Waar vindt u de informatie over de sleutelscènes en de karakters van de historische personages? Bouwt u als schrijver van biografische fictie voort op biografieën of doet u eigen biografisch onderzoek?

Ik heb heel veel biografieën gelezen, niet alleen over Wilde, maar ook over de andere personages. Ik heb geprobeerd zoveel mogelijk uit verschillende tijden te lezen, want de eerste biografieën over Wilde, van vlak na zijn dood, zijn allemaal geschreven door mensen die hun eigen agenda hadden. Die mensen wilden bijvoorbeeld hun eigen rol binnen de kring rondom Wilde verdedi-

[p. 33]

gen of het beeld van Wilde naar hun eigen hand zetten. Een voordeel van hun boeken is dat er veel interessante details in staan, terwijl de latere biografieën minder anekdotisch zijn. Als schrijver heb je die details en anekdotes nodig, al moet je heel goed opletten wie een biografie geschreven heeft en wat zijn of haar bedoelingen kunnen zijn geweest. De boeken uit de tijd waarin Wilde min of meer gerehabiliteerd werd, tussen de jaren twintig en vijftig van de vorige eeuw, willen een literaire held van hem maken en poetsen wat sociaal onacceptabel is weg. Vanaf de jaren zestig krijg je biografieën waarin die kanten juist benadrukt worden. Eigenlijk moet je je bij elke biografie, in elke tijd, afvragen door wie hij geschreven is. Misschien dat biografen op dit moment zich beter bewust zijn van hun eigen culturele bagage.

Brengen de biografieën u op ideeën voor de romans of gaat het andersom en zoekt u in niet-fictionele bronnen naar informatie over scènes zoals die in Willis' Rooms?

Het eerste: ik doe onderzoek om inspiratie op te doen. Ik kan ook niet vanuit het niets beginnen. Ik wist wel wat van de negentiende eeuw, maar niet genoeg om meteen te gaan schrijven. Van het verhaal van Adrian had ik al wel een idee. Op de middelbare school hoorde ik voor het eerst van Oscar Wilde, wiens levensverhaal ik interessanter vond dan zijn boeken. Ik kon me als tiener niet voorstellen dat er eind negentiende eeuw zoiets gespeeld had als het proces tegen hem. Ik dacht dat iedereen heel braaf was in die tijd. Wat ik ook boeiend vond was de inkijk in het leven van een icoon, maar ook in dat van mensen die in de geschiedenis geen rol spelen, jongens als Adrian. Die moeten zo'n afwijkend leven hebben gehad, dat fascineerde mij alleen om die reden al. Ze hebben wel tijdens het proces getuigd, maar daarna zijn ze grotendeels uit beeld verdwenen.

Op welke manier is Adrian voor u gaan leven?

Ik wilde vooral een personage creëren dat tussen twee werelden in zit. Adrian is niet helemaal een jongen van de straat, want zijn vader runt een café en dan was je in die tijd redelijk welvarend en ambitieus. Er stond een piano in huis, ze lazen romans, ze keken omhoog naar de hogere burgerij. Toch komt Adrian in situaties terecht waarin hij geconfronteerd wordt met de goot. Hij is een personage dat ideaal kan manoeuvreren tussen verschillende werelden. Het perspectief lag eerst bij Imogen Farley [het nichtje van Vincent, DK], maar ik merkte al snel dat ik haar als meisje niet zo gemakkelijk door Londen kan laten bewegen.

Adrian vertegenwoordigt de jongens met wie Wilde en Bosie in het schandknapencircuit omgingen. Wat bent u over die mensen te weten gekomen?

Het was nog lastig om informatie over die mensen te vinden toen ik begon met het onderzoek voor deze romans. Gelukkig is er de laatste zes, zeven jaar een aantal goede studies verschenen over homoseksualiteit in de negentiende eeuw. Strangers van Graham Robb is een goed voorbeeld. In die dagen maakte ook het realistisch journalisme een grote ontwikkeling door: daardoor kan ik nu iets te weten komen over de mensen die met hoerenjongens omgingen. Die jongens werden om hun lichaam vereerd, maar voor hun levensgeschiedenis hadden Wilde of Bosie geen belangstelling. Er bestaat een

[p. 34]

Floortje Zwigtman (Foto © Uitgeverij De Fontein)

site, victorianlondon.org, waar veel antropologische informatie op staat. Daarop heb ik veel bruikbaar materiaal gevonden.

De verzonnen Adrian is een amalgaam van historische figuren over wie weinig informatie bewaard is gebleven. Hij kan als fictief personage uiteraard ook getuige zijn van historische gebeurtenissen. Maar kunt u hem invloed laten uitoefenen op die gebeurtenissen?

Nee, die gebeurtenissen hebben invloed op Adrians leven, maar andersom verandert zijn aanwezigheid in zo'n scène niets fundamenteels aan de geschiedenis. Maar zo'n roman kun je natuurlijk ook schrijven. Dan krijg je: ‘Wat als Duitsland de Tweede Wereldoorlog had gewonnen?’ Dan heb je alleen andere bedoelingen. Met Adrian als hoofdpersonage heb ik als schrijver meer vrijheid bij het vormgeven van het verhaal. Het is moeilijker historische personages te beschrijven over wie veel materiaal beschikbaar is. Als ik Wilde tot hoofdpersoon had gemaakt, was ik veel meer aan dat personage gebonden geweest.

In hoeverre kunnen de verhalen van jongens als Adrian Mayfield ook buiten de context van Wilde's leven worden verteld?

Ook in deze tijd geldt: als je mensen voor iets wilt interesseren, heb je een bekende Nederlander nodig. Wilde roept bij velen direct associaties op.

Welke functie heeft Augustus Trops, de man die aan het begin van Schijnbewegingen met een ‘green carnation’, de bloem uit de titel van de trilogie, de kledingzaak waar Adrian werkt binnenkomt en zich gedraagt als Wilde-achtige estheet?

Trops is een geconcentreerde versie van alles wat er in die tijd decadent was aan kunst.

[p. 35]

Hij is op verschillende personen en personages gebaseerd: op Wilde, maar ook op de negentiende-eeuwse Belgische kunstenaar Félicien Rops en Count Fosco uit The Woman in White van Wilkie Collins, een charmante schurk.

De verwijzing naar Collins roept de vraag op in welke opzichten uw romans verwijzen naar victoriaanse fictie. Moesten Schijnbewegingen en Tegenspel op negentiende-eeuwse romans lijken?

Als je veel victoriaanse romans hebt gelezen, zoals ik dat heb gedaan, dan krijg je onbewust gevoel voor de stijl en de opbouw van de typische negentiende-eeuwse roman. Dat uitgebreide van een trilogie, dat zit dan in je systeem. De details van de naturalistische romans van Thomas Hardy, dat zit ook in mijn boeken. Die korte samenvattingen aan het begin van elk hoofdstuk heb ik van Three Men in a Boat van Jerome K. Jerome.

Zijn de teksten van Oscar Wilde belangrijk als referentiekader?

Ja, Adrian is misschien geen Dorian Gray, maar hij wordt wel zo gezien door andere personages. Vincent Farley beschouwt hem als een fatale jongen. Ik heb gebruikgemaakt van strategische verwijzingen naar Dorian Gray en ander werk van Wilde. Het laatste boek van de trilogie heet niet voor niets Spiegeljongen - daarin gaat het om de vraag hoe je kunt spelen met reflecties, wat een masker is, en wat werkelijkheid... Die elementen zijn in de romans gekomen omdat ik Dorian Gray zo vaak gelezen heb. Dat geldt trouwens ook voor Huysmans. Dat heel bewust zoeken naar tegennatuurlijkheid, of kunstmatigheid, de taal van Augustus Trops met die kettingen van bijvoeglijke naamwoorden: dat is typisch voor de negentiende-eeuwse ‘woordverzamelaars’.

Graham Robb schrijft in Strangers dat de zaak ‘Wilde’ de openlijke repressie van homoseksuelen juist heeft doen toenemen. Eén gevolg van het drama van 1895 was dat homo's herkend werden als zondebok, in plaats van dat het de emancipatie van homoseksuelen bevorderde.

Eigenlijk is die laatnegentiende-eeuwse periode een hysterische tijd. Je had het Britse Rijk maar zo rond 1900 werd de heerschappij van blanke mannen over de rest van de wereld minder vanzelfsprekend. Mensen voelden zich van alle kanten bedreigd, zoals dat nu ook het geval is. Men zocht naar zondebokken. Tijdens het schrijven van Schijnbewegingen heb ik vaak een cd gedraaid van Tori Amos, waarop zij het Amerika van George Bush bezingt. Ik kwam zoveel dingen tegen waarvan ik dacht: dat is exact hoe het er aan het eind van de negentiende eeuw in Engeland aan toe ging. Dat hysterisch zoeken naar oude zekerheden in het geloof; het zoeken naar een zichtbare vijand.

In hoeverre gaan Schijnbewegingen en Tegenspel over onze eigen tijd?

Voor een groot deel. Je hebt in elke tijd natuurlijk jongeren die ontdekken wie ze willen zijn, dat is universeel. Ik herinner me dat toen ik op de Pabo zat, en er tijdens een les verteld werd over homoseksuele praktijken op voc-schepen, een andere studente opmerkte, ‘toen óók al?’ Ja, natuurlijk bestond er in de voc-tijd ook al homoseksualiteit, dat is geen uitvinding van onze eeuw. In Tegenspel komt ook de macht van het volk meer naar voren: de gewone man in de straat die voortdurend wikt en weegt, zich

[p. 36]

afvraagt ‘wie is er ook gewoon?’ Mensen die dat niet zijn, worden als bedreiging gezien en verjaagd.

Ik probeer bovendien zoveel mogelijk herkenbaars in mijn historische romans te stoppen, zodat lezers inzien dat het vroeger niet zo heel anders was dan nu. De mensen die Wilde veroordeeld hebben, zijn niet heel anders dan wij. We leren nooit van de geschiedenis, omdat wij altijd denken dat we nu meer weten, meer kunnen, knapper zijn en moreel hoogstaander. Maar dat is precies dat wat we gemeen hebben met de mensen van honderd jaar geleden. Het klinkt misschien heel moralistisch, maar het zou al heel wat zijn als mensen van nu beseften dat ze niet fundamenteel anders zijn dan degenen die vroeger fouten hebben gemaakt. En dat we zouden weten wat er in onszelf huist. Voor Wolfsroedel heb ik onderzoek gedaan naar de mechanismen achter vreemdelingenhaat, rassenzuivering en marteling. Als je je daarin verdiept ontstaat het akelige besef dat er ook in jou bepaalde afkeren huizen, en misschien iets gewelddadigs. Maar juist het feit dat je die akelige conclusie durft te trekken maakt je waakzaam.

Had u ook zo'n verhaal kunnen schrijven, met alle verwijzingen naar het heden, zonder Oscar Wilde als context te gebruiken?

Dat had gekund, maar dan was het minder sterk geworden. Het moet ook een soort mythische ‘kleur’ hebben, maar daarvoor hoeven de historische personages geen grote rol te spelen, als ze maar aanwezig zijn. Ze symboliseren iets, en de context van hun levensverhaal geeft een historische roman richting. Want ook al is Wilde niet op elke pagina aanwezig, zijn tijd en de decadente beweging die hij vertegenwoordigde zitten door het hele boek heen.

Hoe loopt de trilogie af? Wat gebeurt er in Spiegeljongen, het derde deel van de trilogie?

Nou, wat al bekend is, is dat het zich in Parijs afspeelt: dat moest ook, vond ik, want Parijs heeft in de eerste twee delen net zo'n mythische status als Wilde zelf. Het is de plaats waar het eigenlijke leven zich afspeelt, en tegelijkertijd is het een soort droom. Adrian en Vincent gaan beiden naar Parijs toe, in de periode vlak voor de trials, die ook weer aan de orde komen. Het accent ligt op het Britse Rijk en de krachten die het volgens de Britten bedreigden. Er komt ook een aantal nieuwe personages voorbij. Die zijn niet historisch, maar ze symboliseren wel ontwikkelingen in die tijd. Er zit een journalist in die onderzoeksjournalisme bedrijft, maar vooral uitgaat van zijn eigen ideeën, bijvoorbeeld over Adrian en hoe zo'n jongen zou moeten zijn.