Biografie Bulletin. Jaargang 20

[p. 18]

Het leven is geen voortkabbelende eenheid
Andere vormen voor de biografie
Solange Leibovici

De afgelopen jaren is de traditionele biografie met een lineaire ontwikkeling onder vuur komen te liggen. Dat heeft volgens Solange Leibovici te maken met het gegeven dat er steeds meer biografieën worden geschreven door historici die bijna altijd voor de lineaire vorm kiezen. Wat doe je daaraan, en vooral: welke andere soorten biografieën zijn mogelijk?

In een interview in Biografie Bulletin 2009/1 merkt Maaike Meijer op dat de biografie nog altijd de vorm heeft van een lineair ontwikkelingsverhaal, en dat dit zo bevredigend wordt gevonden omdat het een ontkenning inhoudt van verlies, ouderdom en dood. Voordat de gebiografeerde werd geboren waren er zijn of haar ouders en grootouders, na hem of haar zullen kinderen komen, en via de lijn van de generaties worden - vaak kunstmatige - verbanden gelegd. Meijer stelt dat het lineaire verhaal na het postmodernisme niet langer richtinggevend is, waardoor een moment van crisis duidelijk wordt, een crisis die de biografie probeert te bezweren door juist het lineaire denken in stand te houden. Maar wat voor andere soorten biografieën zouden er mogelijk zijn?

Je zou een bepaald aspect uit iemands leven centraal kunnen stellen. In een nieuwe biografie van operazangeres Maria Callas door de Franse schrijver René de Ceccatty gaat het niet in de eerste plaats om de operazangeres, maar om haar stem. Die wordt gevolgd vanaf Callas' eerste optredens in Griekenland, en steeds geanalyseerd in de context van Callas' leven. Het boek gaat over wat haar stem zo bijzonder maakt, zo kwetsbaar ook. We ontdekken de veranderingen die de stem ondergaat onder invloed van leraren, hoe die haar eigen karakter krijgt en hoe die zich ontplooit in de favoriete opera's van de zangeres, tot zij op een gegeven moment minder wordt en ten slotte verloren gaat. Want wat is er belangrijk aan Maria Callas behalve die bijzondere en tragische stem? Interessant genoeg is de biografie in Ne-

[p. 19]

derland steeds meer een zaak van historici en literatuurhistorici geworden, en beschouwt ook de biograaf zich steeds vaker als historicus. Veel hedendaagse biografieën worden bij universitaire onderzoekscholen geschreven en gepresenteerd als promotieonderzoek. Aangezien universiteiten over het algemeen geen bolwerken van creatief denken genoemd kunnen worden, valt bijna niet anders te verwachten dan dat het lineaire denken dat zo verbonden is met historisch onderzoek ook in de biografie overheerst. Dit heeft een weerslag op de stijl, die vaak oubollig en soms zelfs krampachtig aandoet. Dit is één van de redenen waarom de biografie zich niet van dwingende genreregels heeft weten te bevrijden zoals de autobiografie dat wel heeft gedaan.

Aan lineariteit kleeft een ander gevaar: het geeft het leven van de gebiografeerde als een voortkabbelende eenheid weer. Hoewel de kern van de persoonlijkheid in de kinderjaren wordt vastgelegd (dat zijn de jaren waarin de hersenen het meest ontvankelijk zijn voor indrukken en invloeden), is de identiteit een complex geheel aan veranderingsprocessen. Met elke periode van ons leven vernietigen wij de voorgaande periode, waarvan slechts herinneringen overblijven die willekeurig worden opgeslagen en telkens weer in functie van het heden opnieuw worden gereconstrueerd. Maar de meeste biografen houden vast aan de illusie dat zij een alomtegenwoordig, alziende en alwetende blik hebben en dat zij het hele leven van hun onderwerp kunnen overzien. Dergelijke biografen gaan teleologisch, doelgericht te werk: zij weten hoe het afloopt en werken steeds naar een einde toe, vanuit een begin dat daar onherroepelijk toe zal leiden. Dergelijke biografen manipuleren, bewust of onbewust, het leven dat zij beschrijven.

Waar ik voor wil pleiten is een biografie die meer literair gericht is, waar ruimte is voor experiment en spel met mengvormen. Een biografie die er meer naar streeft een kunstwerk te zijn dan een opsomming van feiten, die, al dan niet uitgaande van echt gebeurde aspecten uit iemands leven, iets nieuws creëert, dat niet zozeer waar is als waarschijnlijk; waarin niet in eerste instantie naar een waarheid wordt gezocht (die is er toch niet); die probeert uit te gaan van wat onbekend is over een leven en fictionele middelen inzet om dit te reconstrueren. Zoals de Franse schrijver Marcel Schwob opmerkt, die zelf een aantal ‘imaginaire levens’ schreef, laat de geschiedschrijving ons uiteindelijk in onzekerheid over het diepste wezen van een individu. Zij informeert ons alleen op die punten die van belang worden geacht voor de ontwikkeling van het leven en de persoonlijkheid, en durft geen hypotheses te riskeren over onbekende zaken, bang als ze is om het gevaarlijke etiket ‘fictie’ opgeplakt te krijgen.

Biotekst en biografemen

Het is bekend dat in de autobiografie een verschuiving ontstaat tussen de schrijvende ik en de geschreven ik: de auteur bedenkt een persoonlijkheid en een leven voor zichzelf, terwijl hij of zij de eigen identiteit en naam behoudt. Dit is wat autofictie wordt genoemd. Die verschuiving kan de biograaf ook een rol laten spelen, en dan wordt de biografie wat de Franse

[p. 20]

semioloog Roland Barthes een biotekst heeft genoemd. In de traditionele biografie noteert de biograaf de belangrijke gebeurtenissen en ontwikkelingen die in het leven van zijn of haar onderwerp zijn voorgevallen. Deze lijken zich op te dringen aan de biograaf, die niets anders kan doen dan ze in het verhaal te integreren. In de biotekst echter wordt gekozen voor bepaalde elementen die beantwoorden aan de eisen van de tekst die geschreven wordt. Met andere woorden, de handeling van het schrijven bepaalt hoe de biotekst wordt geschreven. In de biotekst worden ingezet wat Barthes ‘biografemen’ heeft genoemd: losse details, voorkeuren, stembuigingen, vluchtige elementen als teken van de vie trouée, een leven met gaten erin, waarbij de biograaf vooral niet moet trachten die op te vullen door steeds weer nieuw onderzoek. Anders wordt de biografie een eindstation waar niets meer aan toegevoegd kan worden.

Barthes onderscheidt studium en punctum. Het studium bestaat uit elementen die een belangrijke rol spelen en door de biograaf worden opgetekend: de kindertijd, de schooltijd, het professionele leven, liefdes enzovoort. Het studium informeert, representeert, legt vast, zonder nieuwe betekenissen te laten ontstaan. In het punctum is juist een teveel aan betekenis. Daar zijn details die emoties oproepen zoals verbazing, of die een schokeffect veroorzaken. Dit kan het beste door middel van foto's worden gedaan, die meer aan de verbeelding overlaten dan woorden.

De huidige biografie kent te veel studium, en te weinig punctum. Met behulp van het laatste zou ruimte worden geschapen om te tonen dat de gebiografeerde niet slechts één enkele identiteit heeft (iets waar de lineaire vertelling te vaak aan voorbijgaat), en de biografie zou hier - net als bij autofictie - niet een zoektocht maar juist een vernietiging kunnen zijn van de gekende identiteit. Het gaat er dan niet om alle versies van de gebiografeerde op een rijtje te zetten en te bewaren, maar juist om te laten zien dat de biograaf iets probeert op te vangen over iemand die bezig is met een steeds veranderende zelfschepping; met een identiteit die steeds weer wordt geconstrueerd en opgelost. De biografie wordt dan een deconstructie van de illusie om het ik van de ander eens en voor altijd vast te leggen, en een ontmoeting met een ongrijpbare en veelstemmige ik. Dat is interessant, omdat er dan naast de biografie ook aandacht kan worden besteed aan de werking van biografische processen als identificatie, projectie, weerstanden en afweren. Maar nu zijn we bij de psychologie beland, en daartegen zijn de meeste biografen immuun.

Terug naar de vorm: om de narratieve lineariteit te doorbreken, zou een biograaf literaire en zelfs filmische middelen kunnen gebruiken: tijdsprongen als bijvoorbeeld flashbacks. Waarom ook het uitgangspunt van de biograaf niet afwisselen met dat van de gebiografeerde, die dan focalisator wordt - degene die ziet en spreekt, waardoor er een opening onstaat naar diens innerlijk leven, diens blik op de dingen die hem of haar overkomen, diens onmacht ook om alles te zien en te begrijpen. Dat zou kunnen via de eigen stream of consciousness, zoals dat in de modernistische roman gebeurt. Hiermee zou je beter kunnen laten zien hoe bepaalde

[p. 21]

keuzes worden gemaakt of juist niet; je zou verdieping kunnen krijgen in het karakter van de gebiografeerde door hem of haar zelf aan het woord te laten.

Problematisch zijn ook al die mensen die de gebiografeerde goed hebben gekend en herinneringen aan hem of haar ophalen. Het is al te bekend dat herinneringen vervagen, vervormen, anders zijn in andere periodes van ons leven. We beschikken niet over een diaprojectie van herinneringen die elke keer dezelfde zijn. Herinneringen worden telkens weer opnieuw geconstrueerd binnen de functie van wat we in het heden denken, voelen en meemaken. Gesprekken met nabestaanden hebben daarom minder waarde dan doorgaans wordt gedacht. Zij zeggen vaak meer over degene die spreekt dan over de gebiografeerde zelf. Dit geldt ook voor brieven: wanneer is een brief geschreven en voor wie was de brief bestemd? We zien dit bij Jean-Paul Sartre en Simone de Beauvoir, die in hun brieven steeds dezelfde gebeurtenissen beschrijven maar elke keer anders, afhankelijk van voor wie de brief bestemd is. Wie denkt in hun brieven een waarheid te kunnen vinden komt bedrogen uit.

Een leven is geen compleet overzicht van feitelijke gebeurtenissen. De narratieve psychologie beschouwt de mens als een verhaal waarin unieke, persoonlijke mythes worden opgetekend. We vallen samen met het verhaal dat we scheppen over onszelf en de wereld op basis van een selectie van ervaringen. We denken, voelen en reageren op basis van dit verhaal. We moeten in staat zijn dit levensverhaal voor revisie open te stellen, waarmee we onze vrijheid ten opzichte van ons eigen leven bevestigen. Doen we dat niet, dan raakt ons levensverhaal gefixeerd, in de zin die het woord heeft in de grafische kunst, en dat gebeurt ook in de traditionele biografie. De vraag die een biograaf aan het begin van het onderzoek centraal stelt, kan nooit een definitief antwoord opleveren. Of, zoals Maaike Meijer het vraagt in het eerder genoemde interview: is een biografie een grafsteen, of een nieuw begin? Terecht merkt zij op dat de biografie in Nederland als het laatste woord wordt beschouwd.

Dit artikel is een bewerking van een lezing die Solange Leibovici hield tijdens een door de slaa op 10 november 2009 georganiseerde avond over de nieuwe biografie.

Literatuur

Roland Barthes, Roland Barthes par Roland Barthes (Paris, Seuil 1975)

Ernst Bohlmeijer, De verhalen die we leven. Narratieve psychologie als methode (Amsterdam, Boom 2007)

René de Cecatty, Maria Callas (Paris, Gallimard 2009)

Marcel Schwob, Vies imaginaires (Paris, Gallimard 1957)

Monica Soeting, ‘Tijd voor een nieuw begin. Maaike Meijer stelt kritische vragen aan de biografie.’ In Biografie Bulletin 19 (2009) 1, 4-7

[p. 22]

Ik bezit een merkwaardig boekje getiteld The William Morris Chronology (1996) geschreven door Nicholas Salmon. Het bevat letterlijk een beschrijving van wat William Morris (1834-1896), de grote man van de Arts and Craft-beweging, iedere dag deed. ‘6 March 1881: Jenny returned to Kelmscott House. Morris spent the day at Milton. Blunt was released from prison in Dublin. 7 March 1881: Morris delivered an unnamed lecture at the Hammersmith Central Club.’ Geweldig vind ik dit. Een leven teruggebracht tot 286 pagina's opsommingen, misschien moet het deze kant op met de biografie. Geen beschrijving van de hoogte- en dieptepunten uit een leven. Geen vaak goedkope psychologie. Maar oeverloze opsommingen. Wat mij betreft graag ook met een korte beschrijving van de momenten van de verveling waar een leven nu eenmaal ook uit bestaat. ‘9 december 2009: 't Hart verveelde zich tussen tien en drie uur te pletter.’
Kees 't Hart
Schrijver en dichter. In 2008 verscheen zijn boek De keizer en de astroloog, biografische fictie waarin de laatste Duitse keizer een hoofdrol speelt.