Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 76]

Biopic
Spiegels en visserstruien
Coco Chanel en Agnès Varda in beeld gebracht
Rob van Essen

Eerder dit jaar draaiden in de bioscopen twee Franse films met een biografische inslag. Agnès Varda keek terug op haar leven en Anne Fontaine verfilmde de jeugdjaren van Coco Chanel. Twee films met twee verschillende benaderingen.

Als kind bracht filmmaakster Agnès Varda haar vakanties door aan de kust. Ook in haar latere leven keerde ze vaak terug naar het strand en de zee; haar eerste speelfilm, La pointe-courte (1954), draaide ze in een vissersdorp. Het is dus niet verbazingwekkend dat ze voor haar autobiografische documentaire Les plages d'Agnès (2008) het strand uitkoos als verbindend element: het door haarzelf vertelde verhaal van haar leven begint er en keert er telkens weer naar terug.

Varda wordt vaak ingedeeld bij de nouvelle vague, de vernieuwende filmstijl die in de jaren vijftig in Frankrijk opkwam, maar ze is eerder te beschouwen als een van de voorlopers daarvan. Ze maakte behalve speelfilms ook foto's en documentaires. Haar werk is eigenzinnig, niet gelikt, en vaak maatschappelijk geëngageerd. In Les plages d'Agnès kijkt ze terug op haar leven en haar carrière. En eigenlijk gaat het meteen in het begin al mis, als grote spiegels het strand op worden gesjouwd.

Autobiografie staat gelijk aan spiegels, moet Varda hebben gedacht. De symboliek ligt er wel erg dik bovenop. Ook loopt ze zo nu en dan achteruit terwijl ze in de camera kijkt en over haar leven vertelt - en dat doet ze inderdaad om aan te geven dat ze zich naar het verleden beweegt. Het is verbazingwekkend en een beetje ontnuchterend dat een ervaren en gelauwerd regisseur als Varda haar toevlucht neemt tot dit soort voor de hand liggende stijlmiddelen, die je eerder zou verwachten in filmprojecten van de onderbouw van de middelbare school.

Treintjesfanaat

Voor een autobiografisch project is een marionettentheater waarschijnlijk een beter

[p. 77]

De spiegels van Agnès Varda

beeld dan het spiegelpaleis dat Varda optrekt. De autobiograaf is tenslotte degene die aan de touwtjes trekt, een die bepaalt welk beeld er van hem of haar geschapen wordt. Maar dat betekent niet dat elke kijker automatisch een gelovige wordt. Afgezien van de clichés is het best innemend wat Varda in Les plages d'Agnès doet. Ze blikt op een associatieve, speelse manier terug op haar verleden. Ze laat scènes uit haar jeugd naspelen, en is er zelf als toeschouwer bij aanwezig. Ze keert terug naar het vissersdorp van haar eerste film. Ze reist naar Los Angeles, waar ze in de jaren zestig lange tijd woonde. En ze babbelt alles vriendelijk aan elkaar.

Varda is in haar documentaire bijna voortdurend in beeld, maar eigenlijk komen we weinig over haarzelf en haar werk te weten. Het is net of ze haar fotoalbum heeft verfilmd. Mensen worden geïntroduceerd, maar op het moment waarop je interesse is gewekt en je meer van ze wilt weten, zijn ze alweer verdwenen. Varda schotelt de kijker geen analyses voor, ze speelt met de elementen van haar leven, als een kind op het strand.

De interessantste delen van Les plages d'Agnès zijn de fragmenten waarin de speelsheid ontbreekt. Het bezoek aan het huis in Brussel waar Varda opgroeide, is ingetogen in beeld gebracht, en dat maakt meer indruk dan het gedoe met spiegels. Hoogtepunt van de documentaire is een interview met de huidige bewoner van dat huis, een man van middelbare leeftijd die modeltreintjes verzamelt. Terwijl hij over zijn hobby vertelt, zit in dezelfde kamer zijn goed geconserveerde vrouw er duidelijk zichtbaar het hare van te denken. In dat korte fragment wordt een nietsontziend beeld gegeven van een huwelijk, van een bestaan, kortom, van een schrijnende onvervuldheid, die niet al-

[p. 78]

leen betrekking heeft op die treintjesfanaat en zijn vrouw. Het is veelzeggend dat het beste stuk uit Varda's autobiografische documentaire over anderen gaat, over mensen die geen deel uitmaken van haar wereld. Ze is op haar best als ze de camera op de buitenwereld richt. Dan kun je ook met recht achteruitlopen; niet om terug te keren naar je eigen verleden, maar om ervoor te zorgen dat je zoveel mogelijk van die buitenwereld in beeld krijgt.

Visserstruien

De speelfilm Coco avant Chanel, die onlangs uitkwam, heeft één ding gemeen met Les plages d'Agnès: ook hier loopt de hoofdpersoon op een gegeven moment rond in een vissersdorp. Die hoofdpersoon is Coco Chanel, dan nog de anonieme maîtresse van een rijke aristocraat en niet de wereldberoemde modeontwerpster die ze later, in de jaren twintig en dertig, zal worden. Kleding heeft al wel haar aandacht: terwijl ze over het strand flaneert, kijkt ze onderzoekend naar de vissers met hun gestreepte visserstruien - dezelfde truien die later een belangrijke plaats in haar oeuvre zullen innemen.

Zoals de titel aangeeft, heeft regisseur Anne Fontaine met haar film een beeld willen geven van Coco Chanel vóór ze beroemd werd. Dat is een veelbelovende aanpak. Een biopic die een heel leven behandelt, van geboorte tot dood, wordt maar al te vaak een verzameling tableaux vivants, waar diepgang wordt geofferd aan volledigheidsdrang. Als je je concentreert op een deel van dat leven, krijg je de mogelijkheid een samenhangend verhaal te vertellen. Als je bovendien het leven van de kunstenaar vóór de doorbraak

Audrey Tatou als Coco voor die Chanel werd

behandelt, ontstaat de mogelijkheid iets te laten zien van het ontstaan van een kunstenaarschap.

Fontaine vertelt inderdaad een samenhangend verhaal. Het nadeel is alleen dat het verhaal niet zo bijzonder is. De eigenzinnige Coco groeit op in een weeshuis, wordt naaister, zingt in cafés, slaat een rijke minnaar aan de haak, trekt bij hem in op diens landgoed, begint een winkel in Parijs en wordt smoorverliefd op een vriend van haar minnaar die bij een auto-ongeluk om het leven komt. From rags to riches, met een vleugje bouquetreeks. Wel wordt er in Coco avant Chanel uitstekend geacteerd. Audrey Tatou, die in 2001 doorbrak als de zoetige titelheldin uit Le fabuleux destin d'Amélie Poulain (2001), is erg goed als een gereserveerde, wat stuurse Coco Chanel, en Benoît Poelvoorde weet Coco's minnaar, Étienne Balsan, zo neer te zetten dat je ondanks zijn autoritaire gedrag toch nooit echt een hekel aan hem krijgt.

Revolutie

Uiteraard probeert Fontaine een beeld te schetsen van Chanels ontwikkeling tot ontwerpster. Ze toont Chanel als iemand met een eigenzinnige smaak, die aan de arm van

[p. 79]

haar minnaar op feesten en partijen de uitdossingen van de vrouwen om haar heen bekritiseert. Dat zijn niet de meest overtuigende scènes. Ze zijn iets te obligaat, net als de eerder genoemde scène in het vissersdorp; je ziet Chanel naar de visserstruien kijken en je denkt, ongetwijfeld geheel naar wens van de regisseur: ach kijk, dat zijn die gestreepte visserstruien, ja, die kennen we wel van Chanel.

Maar halverwege de film is er een prachtige scène waarin alles waar Chanel voor staat veel duidelijker en tegelijkertijd subtieler wordt verbeeld. Tijdens een groot feest dat haar minnaar in zijn landhuis heeft georganiseerd, loopt Coco in een eenvoudige, door haar zelf vervaardigde outfit van zaal naar zaal, tussen de ingesnoerde en bont uitgedoste andere vrouwen door, die opeens een hopeloos ouderwetse indruk maken met hun zware jurken en ingewikkelde kapsels. Dit is film pur sang, hier doet Fontaine iets wat een geschreven biografie nooit kan bereiken: ze toont iets, zonder woorden, zonder commentaar. Hier worden geen concrete verbanden gelegd (‘kijk, die trui, kijk dat hoedje, dat zal je later allemaal laten terugkomen’), hier wordt iets uitgebeeld dat het particuliere ontstijgt. Je kijkt ernaar en je begrijpt: hier gaat zich een revolutie voltrekken, hier wordt afscheid genomen van een ancien régime.

Ondanks het hier en daar sentimentele verhaal en de obligate momenten is Coco avant Chanel een interessante film, al was het alleen maar dankzij het uitgangspunt. Nog voor je de bioscoop uit bent, dienen zich titels aan van soortgelijke films die je wel eens zou willen zien. Pablo avant Picasso, Franz avant Kafka, Gustav avant Mahler, Jan Peter avant Balkenende... Het zou een mooie serie kunnen worden.

Les plages d'Agnès (Frankrijk 2008). Regie en scenario: Agnès Varda.

Coco avant Chanel (Frankrijk 2009). Regie: Anne Fontaine. Scenario: Anne Fontaine, naar een boek van Edmonde Charles-Roux. Met Audrey Tatou, Benoît Poelvoorde.