Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 70]

In de kritiek
Min of meer op Duitse leest
Het oorlogsverleden van Karel Lotsy
Herman Langeveld

Was Karel Lotsy goed of fout in de oorlog? Om die vraag gaat het in een discussie die oplaaide toen Frank van Kolfschooten in zijn biografie van Lotsy de in 1992 verdedigde dissertatie van André Swijtink aanviel. Swijtink, meent Van Kolfschooten, verklaarde Lotsy onterecht tot foute Nederlander. Recensenten gaven Van Kolfschooten gelijk. Herman Langeveld is het hier niet mee eens.

Op 16 december 1997 besloot de stadsdeelraad van Amsterdam-Buitenveldert de Karel Lotsylaan om te dopen in Gustav Mahlerlaan. Deze naamswijziging was het gevolg van de verschijning, in maart 1992, van het proefschrift van de historicus André Swijtink In de pas. Sport en lichamelijke opvoeding in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. In deze dissertatie kwam Swijtink tot de conclusie dat er op Lotsy's optreden tijdens de Tweede Wereldoorlog veel aan te merken viel en dat de naoorlogse zuiveringsprocedure inzake Lotsy een wassen neus was geweest. Hoewel familieleden en vrienden van Lotsy bezwaar aantekenden tegen de conclusies van Swijtink, bleef het beeld dat hij van Lotsy schetste overeind: Lotsy zou een grote meegaandheid ten opzichte van de Duitser bezetter hebben getoond.

Tot dit voorjaar. Want toen publiceerde journalist Frank van Kolfschooten een biografie van Karel Lotsy, waarin het beeld radicaal wordt omgedraaid: door zijn inzet voor het doorgaan van sportwedstrijden, vooral voetbalwedstrijden, zou Lotsy tijdens de bezetting juist een positieve rol hebben gespeeld, en met de zuiveringprocedure zou niets mis zijn geweest. De Dordtse magiër. De val van volksheld Karel Lotsy bevat een breed uitgewerkte en scherpe aanval op Swijtink, die Van Kolfschooten laat uitmonden in de volgende conclusie: ‘Nauwkeurige lezing en controle van Swijtinks archiefonderzoek wijzen uit dat de promovendus cruciale bronnen mist, negeert of onderbelicht laat.’ Vrijwel zonder uitzondering hebben de recensenten zich door Van Kolfschootens beoordeling van Lotsy en zijn aanval op

[p. 71]

Swijtink laten overtuigen. In Trouw van 2 mei schrijft Paul van der Steen over Swijtink én over de journalisten Frits Barend en Henk van Dorp, die in 1979 een artikel in Vrij Nederland publiceerden over voetbal tijdens de bezetting en daarin tot een negatief oordeel over Lotsy kwamen: ‘Rammelend bronnenonderzoek en tunnelvisie maakten dat deze auteurs en hun vele navolgers niet te rechtvaardigen conclusies trokken.’ In het mei-nummer van het Historisch Nieuwsblad is hoofdredacteur Frans Smits gauw klaar met zijn oordeel: ‘Opzienbarend boek. [...] Van Kolfschooten toont overtuigend aan dat Swijtink bijzonder slordig onderzoek heeft verricht en dat van zijn beschuldigingen niets overblijft. Lotsy verdient rehabilitatie.’ Het verst gaat Arjen Fortuin in NRC Handelsblad van 12 juni, door ook Swijtinks promotiecommissie in de discussie te betrekken. Ook hij noemt de dissertatie en de publicatie van Barend en Van Dorp in één adem, en schrijft dan dat De Dordtse magiër ‘[...] ook een welkome correctie [is] op slordige verslaggeving en een gevoelige tik op de vingers van de historicus - en in één moeite door van de verantwoordelijke promotiecommissie.’

Omdat ik deel uitmaakte van deze promotiecommissie, en ook als zodanig door Van Kolfschooten word genoemd, was er voor mij aanleiding me in De Dordtse magiër, en in het bijzonder in Van Kolfschootens aanval op Swijtink, te verdiepen.

Tegen de verzuiling

De in 1893 geboren Lotsy was geen groots sporter, maar leek in de wieg gelegd voor sportbestuurder. Op vierentwintigjarige leeftijd werd hij voorzitter van het Haarlemse hfc (hoewel hij in Dordrecht woonde), en daarna regen de bestuurlijke functies in het voetbal en in de Olympische beweging zich aaneen. Dankzij een hoge functie in de Dordtse verzekeringsmaatschappij van zijn grootvader en zijn oom leidde Karel Lotsy een financieel onbekommerd bestaan, dat hem in staat stelde zich in zijn ruim bemeten vrije tijd intensief met de sport bezig te houden. In de jaren twintig werd hij directeur van de ‘Holland van 1859’, wat hij tot aan zijn dood in 1959 zou blijven.

Lotsy was een man zonder kerkelijke en godsdienstige bindingen, en van het socialisme moest hij niets hebben. Hij behoorde dus tot de neutrale of liberale zuil, die gekenmerkt werd door de wens geen zuil te willen zijn. Dat zien we duidelijk bij Lotsy: hij was een groot tegenstander van de verzuiling in de sport, van het bestaan van aparte katholieke, protestantse en socialistische sportorganisaties en hun koepels. Daarnaast valt Lotsy's nationalisme op: in 1914 meldde hij zich als vrijwilliger voor het Nederlandse leger (net als Mussert), wat uitzonderlijk was. Hij bracht het tot reserve-officier bij de veldartillerie.

Lotsy dankte zijn nationale bekendheid in eerste instantie aan zijn functies in de Nederlandse Voetbal Bond (nvb) en vandaar uit in de internationale voetbalorganisatie fifa. In 1928 werd hij benoemd tot lid van een commissie van drie die tijdens de Olympische Spelen van Amsterdam van 1928 het voetbaltoernooi moest organiseren. Als lid van het nvb-bestuur maakte hij sinds 1931 deel uit van de Keuzecommissie die besliste over de samenstelling van het Nederlands elftal. Voor het eerst

[p. 72]

kwamen er gezamenlijke trainingen van de gehele selectie, in plaats van gewestelijke trainingen. Lotsy maakte grote indruk op de spelers door zijn gloedvolle speeches bij trainingen en wedstrijden. Dit vormde het begin van de zogenoemde mental coaching van Lotsy waarmee hij furore zou maken, vooral toen de prestaties van het Nederlands elftal in de eerste helft van de jaren dertig een duidelijk stijgende lijn vertoonden.

Daarnaast plaatste Lotsy zich in het brandpunt van de belangstelling toen hij benoemd werd als chef de mission van de Nederlandse afvaardiging naar de Olympische Spelen van Berlijn van 1936. Lotsy keerde zich krachtig tegen degenen die aandrongen op een boycot van deze Spelen op grond van het antisemitisme van de machthebbers in nazi-Duitsland. Volgens Lotsy hadden sport en politiek niets met elkaar te maken. Nu kan men al vraagtekens zetten bij de juistheid van die stelling onder normale omstandigheden, het is (en was) duidelijk dat in een totalitair systeem alles, dus ook de sport, ondergeschikt is aan de politieke doeleinden van de dictatuur. Maar Lotsy zag dat niet, of misschien beter: hij weigerde dat te zien. Van de Führer ontving hij na de Spelen de Olympia Orde eerste klasse, en koningin Wilhelmina benoemde hem tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau.

In oktober 1940 benoemde de secretaris-generaal van het departement van Onderwijs, met uitdrukkelijke toestemming van General-Kommissar F. Schmidt, een van Seyss-Inquarts naaste medewerkers, Lotsy tot adviseur voor sportaangelegenheden van het departement. Als zodanig ging Lotsy zich inzetten voor de totstandkoming van eenheidsorganisaties, dat wil zeggen dat er voortaan per sport nog maar één overkoepelende organisatie zou bestaan. Aan dit eenheidsstreven lagen verschillende motieven ten grondslag. Voor de secretarissen-generaal, en waarschijnlijk ook voor Lotsy, gold dat deze eenheidsorganisaties sterker zouden staan tegenover eventuele pogingen van de nsb invloed te krijgen op de gang van zaken in de sport. Daarnaast zag Lotsy hier een kans een einde te maken aan de door hem verfoeide verzuildheid in de sport. De Duitsers hoopten dat de eenheidsorganisaties hun een grotere greep op de sport zouden geven; Schmidt had de secretaris-generaal laten weten dat hij graag zou zien dat Lotsy de Nederlandse sportwereld ‘min of meer op Duitse leest’ ging schoeien.

Tijdens een vergadering met de besturen van de vier verzuilde gymnastiekbonden in november 1940 meldde Lotsy dat in het bestuur van de te vormen eenheidsbond geen Joden zouden mogen zitten. Waarschijnlijk heeft Lotsy diezelfde boodschap overgebracht in zijn besprekingen binnen andere takken van sport. Over deze feiten zijn Van Kolfschooten en Swijtink het eens, maar zij komen tot een duidelijk verschillende beoordeling. Swijtink meent dat hier sprake was van een laakbare medewerking aan de antisemitische politiek van de Duitse bezetter - ik ben dat met hem eens. Van Kolfschooten komt met zeer uitvoerige redeneringen om Lotsy's houding goed te praten - hij ziet hem als ‘boodschapper van het slechte nieuws’. Dat Swijtink niet anachronistisch te werk is gegaan en niet op basis van wijsheid achteraf geoordeeld heeft, kan blijken uit het feit dat ook toen al aan Lotsy het foute van zijn handelwijze voorgehouden werd. De socialistische Nederlandse Arbeiders Sportbond (nasb) weigerde mee

[p. 73]

Karel Lotsy (in uniform) tijdens een voetbalwedstrijd, maart 1940

te werken aan de fusie van de gymnastiekbonden. De Bondssecretaris schreef in december 1940 aan Lotsy: ‘Deze beslissing [om niet mee te werken] houdt ten nauwste verband met de getroffen maatregel, waardoor aan een bepaalde bevolkingsgroep [de Joden] bestuursrecht wordt onthouden.’ In mei 1941 hief de nasb zich op. Van Kolfschooten vermeldt dit alles wel, maar laat het in zijn beoordeling van Lotsy's houding op dit punt niet meewegen.

In april 1941 riepen de Duitsers een College van Gevolmachtigden voor de Sport in het leven. Het bestond uit drie personen: naast Lotsy maakten de nsb'ers H. van Groningen à Stuling en J. de Valk er deel van uit. Lotsy aanvaardde de benoeming. Bij zijn behandeling van deze moeilijk te verdedigen stap van Lotsy maakt Van Kolfschooten uitvoerig gebruik van de brief die Lotsy na de bevrijding aan zijn vriend G. van Twist schreef. Daarin beweerde Lotsy onder andere dat hij vóór de officiële benoeming van het College contact gehad zou hebben met De Valk. Deze zou hem steun hebben toegezegd bij het weren van nsb- en nazi-invloeden in de Nederlandse sport. Een vooraanstaande nsb'er, die Lotsy wilde helpen bij het weren van nsb-invloeden in de sport - hoe geloofwaardig is dit?

Zuivering

Hier is een ernstig woord van kritiek op zijn plaats: Van Kolfschooten verzuimt de normale historische bronnenkritiek op deze brief toe te passen. Lotsy schreef dit in het kader van zijn zuiveringsprocedure, en had er dus alle belang bij om zijn mo-

[p. 74]

tieven om toe te treden zo ‘vaderlandslievend’ mogelijk voor te stellen. Überhaupt kent de biograaf aan deze brief een veel te groot gewicht toe bij zijn reconstructie van Lotsy's optreden tijdens de bezetting, blijkbaar zonder te beseffen dat het hier gaat om een bron die met grote terughoudendheid moet worden gebruikt.

Op 16 september 1941 nam Lotsy ontslag als lid van het College. De pro-Duitse secretaris-generaal van het departement van Opvoeding, J. van Dam, verleende het hem per 1 november ‘op de meest eervolle wijze’ en sprak zijn genoegen uit over Lotsy's aanbod het departement te blijven adviseren. Van Kolfschooten acht het ‘aannemelijk’ dat Lotsy's stap het directe gevolg was van de afkondiging, een dag tevoren, van een Duitse verordening waardoor het Joden onder meer verboden werd nog langer aan sportactiviteiten deel te nemen. Maar concrete aanwijzingen voor wat Lotsy's motieven zijn geweest, ontbreken, en de bewoordingen waarin de fel pro-Duitse Van Dam Lotsy bedankte wijzen nu niet direct in de richting van weigering tot medewerking aan de Duitse politiek.

Van Kolfschooten maakt er een groot punt van dat Swijtink niet duidelijk zegt dat Lotsy al half september ontslag vroeg en dus niet medeverantwoordelijk kan worden geacht voor doorvoering van deze anti-Joodse maatregel in de sport. Inderdaad houdt Swijtink in zijn conclusie de datum van de formele beëindiging van Lotsy's lidmaatschap van het College (1 november) aan. Maar door de onzekerheid over Lotsy's motief voor deze beëindiging (post is niet altijd propter) verliest Van Kolfschootens kritiek op Swijtink veel van zijn betekenis.

Dan Lotsy's zuivering. Nadat er diverse kritische publicaties over zijn optreden tijdens de bezetting waren verschenen, vroeg Lotsy zelf aan de Commissie voor de Zuivering van de Sport (czs), ingesteld door de minister van Onderwijs, zijn gedrag te beoordelen. Swijtink had laten zien dat Lotsy invloed had uitgeoefend op de samenstelling van deze commissie. Hij schrijft letterlijk (306-307): ‘De meeste leden van de commissie [...] waren persoonlijke kennissen van Lotsy’ [cursivering van mij, hl]. Van Kolfschooten valt Swijtink fel aan op wat hij over Lotsy's zuivering schrijft, maar geeft zijn opponent onjuist weer. Hij schrijft dat Swijtink zou hebben beweerd dat de leden van de czs allemaal persoonlijke kennissen van Lotsy waren. Van Kolfschooten geeft toe dat Lotsy de meeste leden van de commissie persoonlijke kende, ‘maar ze zijn beslist niet allemaal vrienden van hem’. Dat is juist, maar dat had Swijtink ook niet beweerd. Swijtink wist heel goed dat bij voorbeeld Volewijckers-voorzitter Douwe Wagenaar, broer van de communistische verzetsleider Gerben Wagenaar en zelf ook communist, geen vriend van Lotsy was. Van Kolfschootens kritiek op Swijtink is zwaar aangezet, maar mist een feitelijke basis.

De zuivering van Lotsy door de czs stelde niets voor. Een tegen Lotsy ingediende klacht bij de Politieke Opsporingsdienst Dordrecht was niet aan de commissie doorgestuurd, zodat het enige stuk waarop zij zich baseerde de brief was die Lotsy zelf over zijn optreden tijdens de oorlog geschreven had aan het commissielid G. van Twist. Van Twist was een goede vriend van Lotsy; in 1929 hadden zij al

[p. 75]

samen deelgenomen aan een autorally van Riga naar Barcelona. Natuurlijk was die brief geen objectief document over Lotsy's houding in de oorlog - het was een pleitnota. Maar doordat er geen andere stukken tegenover stonden, liet de commissie zich hierdoor leiden, stelde Lotsy slechts naar aanleiding ervan enkele vragen, en verklaarde hem vervolgens voor gezuiverd. Lotsy kon zijn functies in de sportwereld blijven uitoefenen. Hij bleef voorzitter van de Voetbalbond, en was opnieuw chef de mission bij de Olympische Spelen van 1948 (Londen) en 1952 (Helsinki). Aan Van Kolfschooten ontgaat het sterk subjectieve karakter van Lotsy's brief.

Van Kolfschooten heeft een vlot geschreven biografie van Karel Lotsy gepubliceerd, die vooral interessant is voor liefhebbers van sportgeschiedenis. Maar bij grondige en kritische lezing, waarvoor de in het begin van deze bijdrage genoemde recensenten blijkbaar niet de gelegenheid hebben gevonden, blijkt dat er op zijn conclusies veel valt af te dingen. Dit geldt zowel Van Kolfschootens kritiek op Swijtinks proefschrift als zijn eindoordeel over Lotsy's houding tijdens de bezetting. Vooralsnog lijkt er weinig aanleiding te zijn om van de Gustav Mahlerlaan weer de Karel Lotsylaan te maken.

Frank van Kolfschooten, De Dordtse magiër. De val van volksheld Karel Lotsy (Amsterdam, Nieuw Amsterdam 2009)