Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 64]

Afscheid van een Vlaamse offermaagd
Het levensverhaal van Alice Nahon
Ria van den Brandt

De Vlaamse dichteres Alice Nahon (1896-1933) verwierf in de jaren twintig van de vorige eeuw brede bekendheid met haar dichtbundels Vondelingskens (1921), Op zachte Vooizekens (1921) en Schaduw (1928). Dat Nahons ster binnen korte tijd zo hoog aan de hemelen stond te flonkeren had te maken met een complex van factoren, waarbij het beeld van haar als Vlaamse offermaagd een aanzienlijke rol speelde. Biograaf Manu van der Aa ontvouwt de mythe rondom Nahon.

De poëzie van Alice Nahon werd in haar tijd ontvangen als het vrome, poëtische gepeins van een ten dode opgeschreven dichteresje, eenzaam opgesloten in het sanatorium. Dichtregels als ‘'t is goed in 't eigen hert te kijken / Nog even voor het slapen gaan’ en andere vrome verzen behoorden lange tijd tot het collectieve geheugen van het Vlaamse en Nederlandse leespubliek. Dat het werkelijke levensverhaal van Nahon weinig lijkt op dat van een Vlaamse offermaagd, is in de jaren negentig meermaals beklemtoond, maar nooit echt doorgedrongen tot het grote publiek. Met de biografie Ik heb de liefde liefgehad. Het leven van Alice Nahon van Manu van der Aa zou dat nu wel kunnen gebeuren. ‘Het publiek’, schrijft Van der Aa, ‘kent haar als een ziekelijk, doodbraaf, gelovig en eenvoudig meisje. Wat vaak verzwegen wordt, is dat zij een onconventionele vrouw was met een turbulent liefdesleven.’

In zijn goed gedocumenteerde biografie laat Van der Aa de verschillende kanten van Nahons leven zien. Dat was geen gemakkelijke taak, want er zijn - direct na de dood van Nahon - nogal wat brieven en andere documenten vernietigd. In zijn nawoord schrijft Van der Aa dan ook dat sommige periodes uit het leven van de dichteres zo schaars zijn gedocumenteerd dat de biografie hier en daar ‘onvermijdelijk brokkelig geworden is’. Van der Aa heeft er echter voor gewaakt de lege plekken in het door hem vertelde levensverhaal zelf op te vullen: ‘Een biograaf kan en moet, vaak met pijn in het hart, materiaal weglaten maar hij kan en mag er niets bij verzinnen.’

[p. 65]

De vrouw achter de gedichten

Over de kwaliteit van het werk van Nahon is Van der Aa duidelijk: het werk is achterhaald. Nahons gedichten worden niet meer in de hedendaagse canon opgenomen. Debet hieraan zijn volgens hem de technische zwakte van het werk en het opvallende gebrek aan diepgang. Van der Aa: ‘Op een paar waarschijnlijk ongewild duistere passages na, is het altijd overduidelijk wat de dichteres wil zeggen. Meestal appelleert zij zonder schroom aan universele gevoelens als liefdesverdriet, gemis en verlangen, wat de meest hedendaagse poëzielezers als kitsch ervaren.’ Van der Aa's interesse gold dus niet Nahons werk. Hij zocht, zoals hij in een interview met Gazet van Antwerpen zegt, naar ‘de vrouw achter de gedichten’.

De zoektocht naar ‘de vrouw achter de gedichten’ moet zijn geweest als het zoeken naar verloren stukjes van een grote legpuzzel. Van der Aa heeft het merendeel van die stukjes - brieven, handschriften en foto's - in het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven (amvc) - Letterenhuis gevonden. Gezien de rigide vernietiging van bijna alle brieven aan Nahon, mag het een wonder heten dat er nog zo'n tweehonderd brieven van Nahon bewaard zijn gebleven. Van der Aa heeft tijdens zijn onderzoek een aantal belangwekkende vondsten gedaan. Zo heeft hij Nahons verloren gewaande brieven aan Paul Pée, een van haar geliefden, teruggevonden. Daarnaast heeft hij een dagboek van Nahon uit 1915 ontdekt dat vol stond met intieme notities voor Anne Voeten (1889-1959). Voeten was een hoofdverpleegster die Nahon had leren kennen tijdens haar opleiding tot verpleegster in het Stuyvenbergziekenhuis. ‘De dagboeknotities bevestigen dat de relatie tussen Alice Nahon en Anne Voeten verder ging dan innige vriendschap’, schrijft Van der Aa. Op basis van tektsfragmenten uit het dagboek oppert hij dat er ‘genoeg circumstantial evidence voorhanden [is] om aan te nemen dat de relatie tussen Nahon en Voeten, die beiden ongetrouwd zouden blijven, meer dan een gewone vriendschap was.’

Van der Aa bouwt zijn bewijsvoering rustig op en overtuigt de lezer: naast mannen heeft Nahon ook vrouwen liefgehad. Zo heeft Nahon aan het eind van haar leven ook een relatie gehad met de veel jongere Sylvia Newton, met wie ze ook haar laatste appartement heeft gedeeld.

Het onconventionele karakter van Nahons levensloop wordt door de biograaf met nieuwe bronnen en perspectieven gevoed. Op liefdesgebied laat hij ‘circa twee dozijn vriendjes en minnaars [...], onder wie twee vrouwen, twee pastoors en een impotente Nederlander’ de revue passeren - aldus de samenvatting in De Standaard. Van der Aa is echter nergens op sensatie uit. Hij werkt vanuit het principe dat de biograaf niets verzinnen mag. Alleen wanneer er genoeg circumstantial evidence is, zoals bij Nahons vrouwenliefde, gaat hij over tot voorzichtige suggesties. De meest opvallende casus van circumstantial evidence is waar Van der Aa ingaat op de biografische hiaat rondom ‘het langdurige en klaarblijkelijk traumatische ziekenhuisverblijf’ van Nahon in 1931. De biograaf constateert dat er ‘een waas van geheimzinnigheid’ rondom dit verblijf hangt. Waar Nahon doorgaans open en zonder schaamte over haar behandelingen schreef, heerste rondom dit verblijf een opvallend zwijgen. Er is sprake van een operatie, maar wat voor een operatie? De biograaf citeert een veelzeggende tekst van Alice Nahon, gevonden op een ongedateerd kladje: ‘Ik

[p. 66]

kan sinds die operatie niet meer reageren als vroeger - niet meer sterk zijn en volhouden. Ik zou bij ieder woord in tranen uitbarsten maar omdat ik niet durf uit ik mijn verdriet in heftigheid.’

Van der Aa meent dat Nahon een voortijdig afgebroken zwangerschap met complicaties heeft meegemaakt. Als extra argument voor zijn vooronderstelling voert hij een sleutelgedicht aan (een sleutel was bij het handschrift getekend): [...] ‘ik heb ontvangen aan mijn hart / In uren van verstilde smart / Een kindeken ongeboren / Blijde verwachting heeft mij niet vermooid / Die kommer of dat kindeken ooit / Mijzelf zal toebehoren.’

Van der Aa doet ook een suggestie over de vermoedelijke vader. Tegelijkertijd gaat hij zwaar op de rem staan. Hij sluit niet uit dat hij hier aan ‘schaamteloze Hineininterpretierung’ doet. Dit is een van de weinige keren waarop hij aan ‘directe interpretatie doet’ en dat komt voor hem gevaarlijk dicht in de buurt van de te vermijden biografische hoofdzonde: er iets bij verzinnen. In het nawoord schrijft hij dan ook dat hij het aan de lezer overlaat om te beoordelen of zijn ‘poging om aan de hand van circumstantial evidence enige licht op de[ze] zaak te werpen’ geslaagd is.

Definitieve biografie

Met zijn biografie heeft Van der Aa zich willen onderscheiden van eerder verschenen, commemoratieve en reputatiebevestigende biografieën van Nahon. In de lijn van de meer kritische publicaties van de jaren negentig heeft hij op overtuigende wijze een verhaal geschreven waarin het complexe leven van de dichteres centraal staat en het proces van de mythevorming rondom de dichteres wordt ontvouwd. Dankzij zijn uitgebreide bronnenonderzoek kon hij een aantal steeds weer herhaalde ‘levensfeiten’ ontkrachten. Daarmee is hij veel verder gekomen dan de voorgaande onderzoekers. Hij ontrafelt de hele geschiedenis rondom Nahons vermeende tuberculose dat in het publieke en succesvolle imago van Nahon als ‘kwijnmeisje’ zo'n grote rol heeft gespeeld. Intussen, zo blijkt nu, was Nahon wel degelijk chronisch ziek. Ze is, zo reconstrueert Van der Aa, zeer waarschijnlijk gestorven aan een hartziekte ‘veroorzaakt door een aangeboren klepafwijking of eerder een verworven klepziekte door “acuut gewrichtsreuma” als kind ten gevolge van onbehandelde keelontstekingen’. Dat de juiste diagnose al in 1922 was gesteld heeft niet mogen beletten dat Nahon daarna nog menige diagnose heeft aanhoord en overeenkomstige geneeskundige behandelingen heeft ondergaan. De zorgen om haar gezondheid bleven een stempel op haar bestaan drukken en vermeerderden - naast alle liefdesperikelen en geldproblemen - haar vele ‘conflikten van onrust’. Een innerlijk conflict van onrust moet ook de constante spanning tussen haar publieke en persoonlijke leven zijn geweest. Achter de mythe van de Vlaamse offermaagd ging een werkelijke tragiek schuil. Dat ‘niemand of niemand mij kent zooals ik ben’ verzuchtte Nahon weleens. Het zou een illusie zijn te denken dat wij nu - in het proces de ontmythologisering - de diepste waarheid omtrent het zelf van Nahon nog boven water zouden kunnen krijgen.

Manu van der Aa, Ik heb de liefde liefgehad. Het leven van Alice Nahon (Tielt, Lannoo 2008)