Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 54]

Een levensverslag
Het gelijmde leven van Frieda Menco
Dik van der Meulen

Met zijn verslag van het leven van Frieda Menco, die het vernietigingskamp Auschwitz overleefde, wil Ad van Liempt geen complete biografie bieden. Wat zijn boek wel is: de ontroerende geschiedenis van iemand die de Holocaust heeft overleefd. Een geschiedenis die maar al te bekend is en toch per geval weer nieuw.

Op het omslag staat een foto van een jonge vrouw. De titel eronder geeft haar identiteit gedeeltelijk prijs, maar roept ook vragen op: Frieda - verslag van een gelijmd leven. Het meest intrigerende is het adjectief gelijmd. Wie wil weten welk raadsel daarachter schuilgaat, zal het hele boek moeten lezen. Met het tweede woord, verslag, laat de auteur, Ad van Liempt, weten dat hij niet de bedoeling heeft een complete biografie te schrijven, al zou het laatste woord, leven, erop kunnen wijzen dat het toch die richting op gaat.

Dat is ook de indruk die dit boek over Frieda Menco-Brommet nalaat: een journalistieke beschrijving van een leven, een geschreven documentaire, waarin de hoofdpersoon uitvoerig aan het woord komt. Zij is dan ook de voornaamste bron, samen met een uitvoerige en belangwekkende brief die haar moeder, Rebecca Brommet, kort na de bevrijding heeft geschreven. De citaten uit die brief en vooral de weergave van de gesprekken met Frieda Menco dragen bij aan de leesbaarheid van het boek.

Bovenal is Frieda - verslag van een gelijmd leven een gelegenheidsbiografie. Ook dat blijkt uit het omslag. ‘Getuigen van Westerbork’ heet de reeks waarin dit levensverhaal is verschenen. ‘Er zijn nog maar weinig mensen over, die van de verschrikkingen van de kampen kunnen verhalen’, schrijft Van Liempt in zijn woord vooraf. Tot die weinigen behoort Frieda Menco, die Auschwitz kan navertellen. Dat is wat zij doet, tijdens conferenties, op scholen, voor groepen belangstellenden en vooral voor studenten. Dat is ook het oogmerk van Van Liempt: het vertellen van een geschiedenis die maar al te bekend is, en toch per geval weer nieuw.

[p. 55]

Anders dan een ‘gewone’ biograaf zou doen - of zou behoren te doen - staat Van Liempt niet uitvoerig stil bij de jeugd van zijn hoofdpersoon. De titel van het eerste hoofdstuk, ‘Een gezin in de val’, zegt voldoende. Alles draait om de gebeurtenissen die zouden volgen. In weinig bladzijden schildert Van Liempt de geboorte (in 1925) en de vroegste jaren van Frieda Brommet: een meisje uit een niet-religieus Joods gezin, wonend in de Amsterdamse Rivierenbuurt. Een paar straten verderop woonde Anne Frank, die in dit levensverhaal niet prominent, maar wel opvallend aanwezig is. Hoewel Frieda in de crisisjaren is opgegroeid, lijkt haar leven betrekkelijk zorgeloos te zijn verlopen - tot ze op ‘die stralende vrijdagmorgen’ wakker werd en vernam dat de Duitsers Nederland waren binnengemarcheerd.

Tot dat moment was zij zich nauwelijks bewust van haar Joodse komaf, maar vanaf die dag werd haar dit ingewreven. ‘Op 10 mei werd ik joods’, zoals ze het zelf heeft uitgedrukt. Eén dag na de Duitse inval wilde haar vader met zijn gezin naar IJmuiden afreizen, van waaruit veel mensen hebben geprobeerd naar Engeland uit te wijken. Hij staakte zijn poging toen zijn moeder langskwam en vroeg: ‘En wij dan?’ De familie Brommet bleef in Amsterdam en Frieda ondervond de gevolgen van het geleidelijk isoleren van de Joden. De Jodenster maakte op haar grote indruk, maar het meest ingrijpend was voor kinderen van haar leeftijd de gedwongen overplaatsing naar speciale scholen voor Joden. Van Liempts beschrijving van Frieda's eerste liefde op de Joodse hbs zou iets truttigs hebben gehad, als ook hier niet de dreiging aanwezig was geweest die overal in de eerste hoofdstukken aanwezig is. Frieda's vriend zou niet lang daarna worden vermoord - een lot dat zoveel personen in dit boek heeft getroffen.

Op 5 juli 1942 moest Frieda Brommet zich melden om ergens ‘in het oosten’ te worden ‘tewerkgesteld’. Haar vader vertrouwde het niet en probeerde, onder het voorwendsel dat ze roodvonk had gekregen, te bewerkstelligen dat haar transport werd uitgesteld. Die opzet lukte, maar op de terugweg naar huis werd hijzelf bij een razzia opgepakt. Hij ontsnapte, waarna hij besloot met vrouw en kind onder te duiken. Het zijn misschien wel de mistroostigste hoofdstukken van het boek: de onderduik bij een drankzuchtige man in Warmond, die de Joden niet uit menslievendheid of idealisme ontving, maar om er stevig aan te verdienen. Na twee bittere jaren werd de familie Brommet het slachtoffer van twee beruchte jodenjagers, het echtpaar Jaap Bom en Jeanne Valkenburg. Terwijl de geallieerden oprukten in Noord-Frankrijk, werden Frieda en haar ouders naar het hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst gevoerd aan de Amsterdamse Euterpestraat. Via de gevangenis aan de Weteringschans belandden ze op 1 juli 1944 in Westerbork, het Drentse kamp dat voor de meeste Joden slechts een tussenstation was. Daar ontmoetten ze ook Anne Frank en haar familie, met wie ze de Strafbarak deelden. Net als Anne moest Frieda batterijen ontmantelen, in de barak die in de zomer van 2009, vlak voordat hij naar het Herinneringscentrum Kamp Westerbork zou worden overgeplaatst, in brand is gestoken. Lang duurde het verblijf van de familie Brommet in Westerbork niet. Op 3 september

[p. 56]

1944 verdween zij met het laatste transport naar Auschwitz.

Getuigenissen

Auschwitz, het bekendste vernietigingskamp, is in ontelbare boeken beschreven; er zijn radio- en televisiefilms over gemaakt, en zelfs speelfilms. Maar het aangrijpendst blijven de getuigenissen van de overlevenden zelf. Dat blijkt ook uit het boek van Ad van Liempt. De treinreis - drie dagen en twee nachten in een gesloten goederenwagon -; de aankomst in Birkenau, het buitenkamp dat zo mogelijk een nog zwartere reputatie heeft dan Auschwitz zelf, en de chaos daar; de rijen waarin de nieuwkomers werden geplaatst en die achteraf gezien bepalend waren voor leven of dood. En de ontberingen - kou, honger, ziekte, lijfstraffen - van degenen die in de ‘goede’ rijen waren beland. De hoofdstukken over Auschwitz vormen de kern van Frieda - verslag van een gelijmd leven. Dat uitgerekend zij uit het kamp is teruggekeerd, is iets waarover je je na lezing van dit boek blijft verbazen. In Auschwitz kreeg ze werkelijk roodvonk, waardoor ze in de ziekenbarak belandde. Hoewel de ellende overal in het kamp onbeschrijflijk was, waren weinig plekken zo verschrikkelijk als de barakken waar de vele zieken werden verzameld. Door het ontbreken van elke vorm van hygiëne liepen de patiënten er doorgaans ook de ziekten van de anderen op. Te eten kregen ze bijna niet en ook verder was het leven er ondraaglijk - om nog maar te zwijgen van figuren als de kamparts Mengele, die daar rondwaarden. Onder de zieken in de barak bevonden zich eveneens Anne en Margot Frank. Het was vooral aan haar moeder te danken dat Frieda de ziekenbarak overleefde. Rebecca Brommet en Edith Frank, de moeder van Anne, probeerden met alle middelen (‘als roofdieren’) aan voedsel te komen; door een gat dat ze onder de barak groeven, wisten ze het naar binnen te smokkelen.

Het lot van Anne en Margot Frank is bekend: zij werden fit genoeg bevonden om de ziekenbarak én het kamp te verlaten en zouden uiteindelijk in Bergen-Belsen om het leven komen. Frieda's geluk was, achteraf gezien, dat ze te ziek was om op mars te gaan. Met haar moeder bleef ze in Auschwitz. In januari 1945 verlieten de laatste Duitsers het kamp. Negen dagen later hoorden de overgebleven gevangenen een bonkend geluid tegen de wand van de barak. Het bleken de ski's van de Russische bevrijders te zijn, aldus een terugblik van Frieda Menco-Brommet in 1995: ‘Ze kwamen binnen: de Russen, grote mannen in het wit met kaarsen in hun handen. Wat troffen ze aan? Vervuiling, lijken, nog net levende mannen en vrouwen. Eén Rus bleef voor mij staan en staarde mij aan. Nu pas, de laatste tijd, denk ik te begrijpen wat hij gezien heeft en gedacht moet hebben.’

De Duitse nederlaag betekende niet voor iedereen de redding. Talloze gevangenen in Auschwitz, Bergen-Belsen en de andere kampen zijn na de bevrijding gestorven, omdat ze te verzwakt waren of omdat de voorhoede van de bevrijders de middelen noch de kennis had om ze in leven te houden. Hoewel het bij Frieda maar weinig heeft gescheeld, herstelde zij, langzaam, totdat ze maanden later, na de bevrijding van Nederland, Auschwitz kon

[p. 57]

verlaten. Haar terugkeer naar Nederland leverde de teleurstelling en treurnis op die zoveel joden hebben ervaren: onbegrip - ‘Auschwitz? Je moest eens weten wat wij allemaal hebben meegemaakt!’ -, kilheid en bureaucratie, alle bezittingen weg en het ouderlijk huis bewoond door onbekenden die er niets mee te maken wilden hebben.

Levende herinnering

In 1945 was Frieda Brommet nog maar negentien. Minder dan een kwart van haar leven zat erop. Het boek van Ad van Liempt is dan al ruim over de helft. Ook de resterende hoofdstukken gaan direct of indirect over de vijf oorlogsjaren. Daar is alle aanleiding toe, want uiteindelijk houdt bijna alles wat Frieda heeft gedaan en meegemaakt verband met die periode. Ze trouwde met Herman Menco, eveneens Auschwitz-overlevende, en kreeg twee zonen. Hoewel ze nooit religieus is geworden - ‘in een God geloven is haar nooit gelukt’, aldus van Liempt, ‘niet vóór Auschwitz, en zeker niet erna’ - werd Frieda Menco een prominent lid van de Joodse gemeenschap in Nederland. Als lid van de zogeheten Vrouwengroep zette ze zich in voor de positie van de vrouw in de Liberale Joodse Gemeente; niet zonder succes, want ten slotte zou ze voorzitter worden van het Verbond van Liberaal Religieuze Joden in Nederland. In binnen- en buitenland hield ze voordrachten over haar kampervaringen. Landelijke bekendheid kreeg ze door haar getuigenissen in de zaak rond de Vier, later Drie van Breda. Mede door haar bewogen pleidooi voor de Kamercommissie werden de tot levenslang veroordeelde oorlogsmisdadigers in 1972, anders dan de jonge minister van Justitie Van Agt beoogde, niet vervroegd vrijgelaten. Veertien jaar later verscheen Frieda Menco opnieuw voor een commissie van de Tweede Kamer, nu om te pleiten tegen voortzetting van het pensioen van Florry Rost van Tonningen. De ‘Zwarte Weduwe’ had levenslang recht op een staatstoelage omdat haar man, nsb-voorman Meinout Rost van Tonningen, lid van de Tweede Kamer was geweest. Ditmaal was Frieda's pleidooi vergeefs.

Frieda Menco, inmiddels vierentachtig jaar, is nog altijd actief. Ze zet zich in voor Humanity in Action, een stichting die zich bezighoudt met de bestrijding van racisme en discriminatie. Al haar doen en laten staat in het teken van het streven naar vrijheid en rechtvaardigheid.

Een leven dat zich zonder twijfel leent voor een stevige biografie. Dat is Frieda - verslag van een gelijmd leven niet, maar dat was, zoals gezegd, ook niet het doel van dit boek. Het is, net als de andere delen van de serie ‘Getuigen van Westerbork’, uiteraard bedoeld om de herinnering aan de Jodenvervolging levend te houden en om nieuwe generaties te laten zien wat met kale getallen en statistieken niet gezegd kan worden. De consequentie hiervan is dat het een ‘verslag’ met hiaten is geworden, waarin weinig ruimte is voor nuances en voor andere aspecten van het leven van de hoofdpersoon. Meer nog dan bij gewone biografieën het geval is, houdt in een boek als dit alles verband met elkaar en lijkt het beschreven leven, hoe dramatisch ook, een logisch geheel waarbij gebeurtenissen en handelingen een onvermijdelijk gevolg zijn van wat in

[p. 58]

het verleden is gebeurd. Voor de gebeurtenissen die daar niet in passen heeft Van Liempt weinig aandacht. Dat valt hem niet aan te rekenen: de reeks noch de omvang (nog geen 130 bladzijden) leent zich daarvoor. Er zijn trouwens veel omvangrijke biografieën waarin het leven van de hoofdpersoon eveneens als een afgerond geheel wordt voorgesteld - en dáár is dit soms wel een punt van zorg. Dit heeft te maken met de zwaarste opgave van een biograaf: de plicht om de chaos van het leven voor te stellen als een coherent geheel. Een boek dat even rommelig is als het leven van een hoofdpersoon is immers onleesbaar - maar het gevolg is dat veel biografen in hun streven naar samenhang, van dat leven een karikatuur maken waarin alles met elkaar te maken heeft en waar geen plaats meer is voor toeval.

Hoe zit het nu met het ‘gelijmde leven’? De term is van Frieda Menco-Brommet zelf. Natuurlijk kun je je voorstellen wat een overlevende van Auschwitz bedoelt als ze haar leven met deze eenvoudige woorden samenvat, maar om de werkelijke betekenis ervan te doorgronden is een diepere kennis van dat gelijmde leven noodzakelijk. Daarvoor is zo'n levensverslag bij uitstek geschikt.

Ad van Liempt, Frieda - verslag van een gelijmd leven (Herinneringscentrum Westerbork 2007)