Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 31]

Thema levensverhalen
Een verhaal krijgt waarde als er wordt geluisterd
Levensverhalen in vertelde vorm
Anne van Delft

Je kunt iemands levensverhaal zo schrijven en uitgeven dat een groot publiek het kan lezen. Je kunt iemand ook uitnodigen zijn of haar verhaal te vertellen. Anne van Delft maakt met diverse groepen vertelvoorstellingen in het theater en daarbuiten.

Eind jaren tachtig programmeerde ik het Vertelfestival in theater De Balie in Amsterdam. Daar traden vertellers op met verhalen uit de hele wereld. Ik wilde dat er naast de eeuwenoude en blijvend mooie verhalen uit de mythologie ook verhalen zouden klinken over de huidige maatschappelijke realiteit. Over de haven bijvoorbeeld en de scheepsbouw die teloorging. In de theaters hoorde je daar niet over. Ik ging op zoek, sprak veel mensen, luisterde naar hun manieren van vertellen, en creëerde een voorstelling waarin havenarbeiders en scheepsbouwers hun verhalen vertelden, omlijst met foto's en muziek: verhalen van water, werk en leven. Dit oral history programma maakte grote indruk. Een van de deelnemers was een vrouw, die in 1897 als kind van een bootwerker werd geboren en de bittere armoede en de honger bij de spoorwegstaking van 1903 had meegemaakt. Als zij vertelde voelde je een eeuw arbeidersstrijd. Dat had iets episch, iets monumentaals.

In dit programma kwamen mijn interesses in verhalen, theater en alledaagse cultuur bij elkaar. Hier kon ik pionieren. Ik maakte vervolgens vertelvoorstellingen waarin boeren, vuilnismannen, dienstbodes of Indische ouderen hun verhalen vertelden. De entourage werd afgestemd op wat er werd verteld. Het rook naar gras, er werden bladeren geveegd, er werd verteld aan strijktafels of er waren duizend kopjes thee. Vertellers stonden, zaten, liepen, wat het best paste. Sommige werden vastgelegd, andere niet. Ik werkte met iedereen afzonderlijk aan een verhaal.

Cultuur van gastvrijheid

In 1994 regisseerde ik Verhalen in een nieuw land, een voorstelling met en door elf vluchtelingkinderen. Ze vertelden mythen

[p. 32]

uit hun cultuur, maar ook verhalen over de dorpen en steden die ze verlaten hadden en over de manier waarop ze hier hun weg vonden. Een jongen uit Liberia vertelde dat als in zijn dorp vreemdelingen kwamen iedereen werd opgetrommeld en dat het dorpshoofd hen aan de gemeenschap voorstelde. Eerst kregen zij eten en een slaapplaats, dan vertelden de mensen over het dorp en daarna vroegen ze de vreemdelingen waar zij vandaan kwamen. Dat gaat anders dan in Nederland, zei hij. Op een dag kwam er een militie in zijn dorp, zijn vader - het dorpshoofd - werd gedood, de jongen verborg zich in een schip, en op een vroege ochtend bleek hij in Rotterdam te zijn aangekomen. Hij werd naar de politie gebracht, zat voor het eerst in een trein naar Eindhoven, liep daar de stad uit en via een lange weg een bos in en bereikte een asielzoekerscentrum. Hij wachtte tot het etenstijd was. Macaroni, dat kende hij niet, het leek op wormen, hij kon moeilijk eten en slapen.

Het publiek werd in groepjes van vijftien door de kinderen naar verschillende vertelplekken meegenomen. De Liberiaanse jongen had een kring van boomstammetjes gemaakt. Hij had een stafje in zijn hand, waarmee hij de mensen welkom heette, zoals zijn vader dat deed. Zijn verhaal was dramatisch, maar hij had de vertelsituatie in de hand als een edelman.

Aan het eind van de voorstelling zaten vertellers en publiek in een wijde kring, en vertelden de kinderen tussen hen in over hun dromen. ‘Ik droom zo vaak over mijn land, ik wil ernaartoe, want ik ben er nog nooit geweest’, vertelde een meisje. Door de vorm van de voorstelling en de directe ontmoeting met de kinderen kwam elk verhaal, groot of klein, tot zijn recht.

Verhalen aan tafel

In mijn vertelprojecten is in de loop van de tijd steeds meer interactie met het publiek gekomen. In de Utrechtse wijk Lombok kwamen Turkse, Marokkaanse en Nederlandse oudere buurtgenoten elke week bij elkaar. We zaten rond tafels waarop allerlei voorwerpen waren uitgestald. Iedereen koos een voorwerp en vertelde waar dat hem of haar aan deed denken. We merkten dat de verhalen elkaar aanvulden en samen een tijdsbeeld gaven. Daarna gingen we naar de paardenslager, de Turkse en de Marokkaanse slager; naar de scholen, de speeltuinen, de handwerkwinkel, de speeltuin - naar alle plekken in de buurt waar iets te beleven viel. De deelnemers leerden vertellen niet door hun verhaal te herhalen, maar door steeds aan anderen te vertellen, en te bedenken en te merken wat anderen weten en willen weten.

Toen we een publieke vertelvoorstelling hielden, zetten we tien ronde tafels neer met daarop een dienblad met voorwerpen. Aan elke tafel zaten enkele vertellers uit de groep en het publiek schoof aan. De vorm was helder: iedereen koos een voorwerp en vertelde, ook het publiek. Wat we in Lombok deden, heet buurtreminiscentie. Het werd door Christina Mercken methodisch uitgewerkt in de film en het boek Een buurt vol verhalen.

Ook in andere plaatsen begeleid ik vertelprojecten. In Wijk aan Zee komen zeventien senioren elke week bij elkaar in de achterzaal van een café. Ze vertellen om de beurt hun levensverhaal. In het kader van ‘Cultural Villages of Europe’ vinden uitwisselingsbezoeken plaats met groepen ouderen uit twaalf landen. Het thema is ‘verandering’. (zie www.cultural-village.com.)

[p. 33]

Op initiatief van de seniorengroep uit Wijk aan Zee is er een Platform Levensverhalengroepen in Noord-Holland opgezet, en inmiddels zijn er tientallen verhalengroepen in dorpen en steden actief. Primo-nh, het Provinciaal Instituut voor Maatschappelijke Ontwikkeling (www.primo-nh.nl), organiseert conferenties over verhalengroepen in dorpen en wijken, en ik geef daar een training ‘Begeleiden van verhalengroepen en verhalenprojecten’ voor ouderenwerkers, historici, coaches, schrijvers, opbouwwerkers, activiteitenbegeleiders, bibliothecarissen, leraren, theatermakers en kunstenaars.

Op dit moment wordt gewone mensen vaker naar hun ervaringen gevraagd dan twintig jaar geleden. Op internet kan iedereen verhalen plaatsen en in veel kunstprojecten krijgen verhalen van gewone mensen een plek. Voor mij is een levensverhaal niet slechts een tekst, maar vooral ook een gebeurtenis. In die zin is het vertellen van een verhaal de kunst van het ontvangen van gasten.

Ik mag een nachtje logeren bij Oma. Eén nachtje. Ik ben nu zo groot dat het voor Oma niet te lastig is. Mijn moeder brengt me. Het is een half uur lopen. De grote stappen van mijn moeder kan ik maar net bijbenen. Bij oma drinkt mijn moeder eerst nog koffie. Ik wacht met ongeduld tot ze weggaat. Met oma alleen, dát is leuk. ‘Hé, gedraag je je een beetje, bij je Oma?’ ‘Dag Mam!’
‘Wat denk je? Zullen we eerst maar naar de slager?’ ‘Jippie’!
Bij de slager mag ik een half onsje worst uitkiezen voor op de boterham: Metworst! Oma kiest het andere halve onsje: Palingworst. Wist ik wel. ‘Lust jij een stukje worst?’ De slager. Lekker: leverworst.
Oma zeurt niet over ‘wél een bruine boterham’ en ‘eerst een boterham met kaas’. Ik eet een witte boterham met metworst en een met hagelslag.
Tijd voor Oma's dutje: ‘Even mijn ogen verschieten’ zegt ze.
Uit: ‘Eén nachtje...’. Desirée van Keulen (www.verhalenrijk.nl)

[p. 34]

Fragment uit Het is goed zoals het was, levensverhaal van Huub en Jeanne Clerkx uit Geleen, opgetekend ter gelegenheid van hun 40-jarig huwelijk.
Tekst: Femke Kools
‘We hebben altijd zo natuurlijk mogelijk gedaan over Huubs amputatie. Tegenwoordig gaat hij er zo normaal mee om, dat we wel eens vergeten dat hij maar één been heeft. Nu denken we: Er zijn ergere dingen dan een been te moeten missen.’
‘Na onze pensionering vroegen we ons af welke bijzondere reis we eens zouden maken.’
‘Huub kwam met het idee: Santiago en hij wilde graag een heel stuk lopen.’
‘De laatste honderd kilometer naar Santiago de Compostela. Dat hebben we gedaan, in augustus 2003. Ik liep gemiddeld drie kilometer per uur. Je moet vooral niet forceren.’
‘Huub moest met prothese lopen, in zijn korte broek, en dat leverde veel reacties van anderen op. “Waar ben je aan begonnen?” Ze hadden ontzettend veel respect en ontzag. We wilden starten met een nieuw, ander leven. Iedere morgen namen we een gedachte waar we die dag mee aan de slag gingen. 's Avonds bespraken we hoe we ermee omgegaan waren. Vragen als: “Hoe ga ik om met die vrije tijd? Wat kunnen we nog voor onze kinderen betekenen?” Dat hebben we allebei als heel waardevol ervaren. Het was een heel bewuste tocht. Soms zongen we carnavalsliedjes om weer moed te krijgen. In de pauzes verzorgden we Huubs handen en nam hij weer droge fietshandschoentjes.’
‘Ik heb afgezien en ik heb genoten. Je krijgt tijd om veel met elkaar bezig te zijn, wat na te denken. Ik vond het eigenlijk veel te kort. Je ziet de stad van ver al liggen. Je komt door een poort binnen, bereikt het plein voor de kathedraal, er zit een doedelzakspeelster. Dan komt de ontlading: Je bent er. Er wordt gedanst, gelachen, gehuild, door iedereen. En dan is het eigenlijk voorbij.’
‘We hadden gedacht een week te blijven, maar na twee dagen hadden we het gehad. Het is Valkenburg in het hoogseizoen, dat zochten we niet na die tocht. Met de bus gingen we terug naar de auto, dat was een ontluistering, want je was er in een paar uur terug.’
‘Het mooiste is het gevoel dat je eraan overhoudt: Als ik dit aankan, dan kan ik de hele wereld aan. De reis is belangrijker dan wat je daar in Santiago vindt. Het was een mooie afsluiting van ons werkzame leven. Je stelt je in op de toekomst, je mijmert een beetje over het verleden en maakt de balans op: hoe staat het met ons leven? Ik dacht dat het wel goed zat.’