Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 15]

Thema levensverhalen
De balans opmaken
Interview met Dieuwertje Bogaards
Sara Polak

Dieuwertje Bogaards (1942) was ruim vijftien jaar docente levensverhalen schrijven in Alkmaar en omstreken. Twee jaar geleden hoorde ze dat ze ernstig ziek is en begon ze met het laten opschrijven van haar eigen levensverhaal.

Hoe ben je op het idee gekomen om schrijfcursussen levensverhalen te gaan geven?

Ik schrijf zelf heel graag, vooral gedichten. Ik zat in de jaren zeventig in het vrouwenwerk en gaf allerlei buurthuiscursussen, onder andere cursussen ‘vrouw en geloof’, kunstgeschiedenis en leeskringen - alles in het kader van oudereneducatie. Op een goed moment ben ik toen ook cursussen creatief schrijven gaan geven, in eerste instantie gericht op het schrijven van poëzie. De meeste mensen verwerken bij het schrijven hun persoonlijke verhalen; achter vrijwel ieder gedicht bleek een verhaal uit hun eigen leven te zitten. Daar ben ik me in gaan verdiepen.

Wat is het nut van het werken met levensverhalen?

In diezelfde tijd gaf ik ook cursussen budgetteren aan mensen die moeite hadden hun eigen financiële administratie bij te houden. Onze samenleving is de afgelopen jaren steeds individueler geworden. Daardoor is de sociale controle afgenomen. De keerzijde van het individualisme is dat er mensen geïsoleerd raken en blijven zitten met hun eigen chaos, op financieel gebied, maar vaak ook op andere gebieden. Je raakt werkloos, je komt amper meer onder de mensen, post gooi je ongeopend in een doos en die doos belandt onder de bank, waar ook niet meer wekelijks gestofzuigd wordt, zodat je die doos nooit meer tegenkomt. Zó gemakkelijk kan chaos ontstaan. Die cursussen budgetteren veranderden geleidelijk aan in cursussen ‘Orde in de chaos’. En daar waren weer de verhalen van de deelnemers; verhalen van hun leven. Het vertellen en daarmee het als het ware ordenen van die verhalen, hielp indirect ook de fysieke en administratieve chaos op te ruimen. We noemden het ‘De Balans Opmaken’. Vanuit een ander startpunt doen

[p. 16]

levensverhalencursussen iets vergelijkbaars: door over je leven na te denken en te schrijven schep je orde in je verhalen en ga je lijn zien in je eigen leven.

Hoe ging je te werk als je een levensverhalencursus gaf?

Ik heb het boek Van Vroeger. Levensverhalen schrijven met ouderen van José Franssen veel gebruikt - dat is een van de eerste serieuze methodieken die geschreven zijn voor het begeleiden van cursussen levensverhalen schrijven. Wij namen in 1993 samen deel aan een congres in Engeland, over het gebruik van levensverhalen in het werken met ouderen. Meestal besteedde ik op de eerste bijeenkomst van een nieuwe groep veel aandacht aan de namen van de deelnemers, zoals Franssen aanraadt. Ter inleiding gebruikte ik vaak het gedicht van Neeltje Maria Min ‘Voor wie ik liefheb wil ik heten’. Daarna liet ik de deelnemers heel langzaam en zo mooi mogelijk hun eigen naam - voor- en achternaam - opschrijven. Vervolgens vroeg ik de mensen om naar aanleiding daarvan te associëren: naar wie ben je vernoemd? Ben je tevreden met je naam? Hoe stond je daar vroeger tegenover? Wat betekent je naam voor jou? Dat levert bij de meeste mensen al heel veel stof tot schrijven op.

De school was op Indische wijze gebouwd met open lokalen. Er zaten allerlei nationaliteiten in de klas. Indisch, Indiaas, Chinees en Nederlands, dat was erg leuk. Die grote klassen hadden allemaal juffen, in de zesde klas werd het regiem bewaard door die vreselijke meneer Vorsteveld. Hij hield de wind eronder door een rietje te gebruiken. Belachelijk streng maar hij moest wel met zoveel kinderen. Klassen van 50 of 60 kinderen gaf hij les. Maar het onderwijs was ongelooflijk goed.
Wij speelden heel veel buiten. In de tropen wordt het snel donker en dan moest ik binnen zijn. Als ik bij een vriendinnetje was, werd ik altijd opgehaald door Ibo. 's Ochtends hadden we les, vanaf half acht tot een. Daarna verplicht rust en vervolgens naar buiten, spelletjes spelen met de andere kinderen. Bikkelen was ons favoriete spel. De bikkels, ongelijke vormen met zes kanten, waren gemaakt van koper. Op iedere kant stond een cijfer. Je gooide met een handbeweging een rubberen balletje in de lucht en liet dan tegelijkertijd de bikkels vallen. Je gooide het balletje weer op en voordat je dat weer opving, probeerde je zoveel mogelijk bikkels van kant te verwisselen. We werden vingervlug. Ik ben het spel kwijtgeraakt, dat vind ik verschrikkelijk jammer. Jaren later zag ik op een pasar malam in Den Haag een bikkelspel liggen, toen ik de bikkels in mijn handen voelde, begonnen de tranen te stromen. Uit gêne ben ik verder gelopen en heb het bikkelspel niet gekocht.
Uit het levensverhaal van Dieuwertje Bogaards. Tekst: Saskia Koffijberg

Wat zijn jouw associaties bij je eigen naam?

Ik heet voluit Dieuwertje Cornelia

[p. 17]

Bogaards-Hulsbergen. Dieuwertje en Cornelia zijn vernoemingen naar mijn twee grootmoeders, beiden heel sterke vrouwen. Twee van mijn kleinkinderen zijn weer naar mij vernoemd: Maaike Dieuwertje en Willemijn Anne-Dieuw. Ik heb heus wel tegen mijn kinderen gezegd: ‘Ach joh, dat vernoemen... kies gewoon een naam die je leuk vindt,’ maar het is wel héél leuk als het toch gebeurt. Als je naam blijft bestaan gaat er toch iets door. Juist nu ik ziek ben en met mijn eigen eindigheid geconfronteerd word, vind ik dat een ontroerende gedachte.

Vroeger had ik een hekel aan mijn naam omdat andere kinderen er van alles van konden maken - Wiebertje, later Swiebertje. Op een goed moment ontdekte ik dat Dieuwertje ‘hoedster van het volk’ betekent. Dat vind ik heel mooi - ergens ben ik inderdaad misschien wel een hoedster van het volk, of in ieder geval: sociaal bewogen. Bogaards is de naam van mijn jong overleden echtgenoot. We zijn maar zes jaar getrouwd geweest voor hij overleed, maar ik ben me toch altijd zo blijven noemen.

Er zitten dus veel verhalen in je eigen naam.

Hoe was de sfeer tijdens die cursussen?

De mooiste momenten tijdens mijn cursussen vond ik vaak als iemand zijn of haar verhaal voorgelezen had en er viel daarna even een stilte. Het collectieve, maar onuitgesproken: ‘Zó - dat verhaal is af en het mag er zijn.’ Misschien zaten er dan nog allerlei taalfouten en onduidelijkheden in het verhaal, maar op een zeker niveau was het klaar en ook door de anderen gehoord en begrepen.

Ik vond het heerlijk werk, altijd weer. Ik vind het heel belangrijk een sfeer van veiligheid te creëren en te bewaken. Ik probeerde iedereen tot zijn recht te laten komen. Verder wilde ik de mensen graag iets leren over literatuur en taal en het gebruik van bijvoorbeeld verschillende tijden en persoonsvormen, maar het ging er vooral om na te denken over je eigen levensverhalen, de balans op te maken. Ik beloofde niet dat mensen aan het eind van de cursus hun definitieve levensverhaal af zouden hebben - ik geloof helemaal niet dat het mogelijk is om dat zo snel te doen en ik vind het een veel te grote pretentie. Ik gaf vooral aanzetten tot het schrijven van een groter levensverhaal, impulsen om ermee te beginnen en de eigen creativiteit te ontdekken. Soms waren deelnemers even teleurgesteld als ik in het begin van de cursus duidelijk maakte dat ze niet met een voltooid boek de cursus zouden verlaten, maar uiteindelijk waren ze vrijwel allemaal blij met deze aanpak. Daardoor hadden we tijd en aandacht voor andere dan de standaardverhalen die mensen op feestjes vertellen en konden we meestal iets dieper gaan; een mooie zin of alinea belichten, inzoomen op een bepaald aspect. Ik vond het belangrijk dat het altijd het eigen verhaal bleef, waar de schrijver zelf gelukkig van werd. We richtten ons niet alleen op de feiten, maar vooral ook op de gewaarwordingen, zoals de geuren en de geluiden van bepaalde momenten of gebeurtenissen. We hebben veel gedeeld, gelachen en gehuild. Geweldige momenten - ik hoorde vaak dat de deelnemers uitkeken naar die paar uren samen schrijven. Maar niet alleen het schrijven was belangrijk, ook de sociale contacten die er ontstonden, en de herkenning. Die maakten dat ik vaak doodmoe, maar heel voldaan kon afsluiten.

[p. 18]

Je hebt jarenlang mensen begeleid om zélf hun levensverhalen op papier te zetten. Waarom heb jíj ervoor gekozen om jouw verhaal aan iemand anders te vertellen en te laten opschrijven op basis van interviews?

Een van de moeilijkste dingen waarvan ik me bewust werd toen ik hoorde dat ik een terminale ziekte had, was dat ik een manier moest vinden om daarmee te leren leven. Nog los van het feitelijke, fysieke ziek-zijn, moet je leren omgaan met het idee dat je horizon niet zo breed meer is. Toen ik het bericht van mijn ziekte net gekregen had, was er hier in Alkmaar een uitvaartbeurs. Daar ben ik heen gegaan. Ik kwam er de idiootste dingen tegen - bijvoorbeeld een glazen bol met een soort vloeistof erin, waar je een fotootje van de overledene in kon doen. Ik zei tegen een vriendin die mee was: ‘Kijk, de sneeuw ontbreekt er nog maar aan’, waarop de vrouw die bij de stand stond zei: ‘O, maar die kan geleverd worden hoor!’ Ik werd ontzettend boos - ik zag mijn kleinkinderen al zeggen: ‘Schud nog eens met Oma.’

Op die beurs kwam ik ook Saskia Koffijberg tegen - zij stond daar met prachtig ingebonden herinneringsboeken. Ze is van oorsprong vormgeefster, maar ze schrijft ook levensverhalen op basis van interviews en ze begeleidt uitvaarten. Dat vond ik heel bijzonder. Ik heb haar gevraagd om mijn levensverhaal op te schrijven. Het wordt een verrassing voor mijn kinderen. In het boek verwerkt ze naast mijn verhaal een aantal schilderijen die ik gemaakt heb, maar ook foto's en andere mooie beelden. Het verhaal wordt gedrukt op geschept papier en omdat ik zo van leeslinten houd komt er een leeslint in met de initialen van mijn kinderen als hangertje onderaan. Het boek wordt alleen gedrukt voor mijn kinderen en kleinkinderen.

Ik heb Saskia gevraagd het verhaal op te schrijven, vooral omdat ik hoop dat zij als buitenstaander de rode draad in het verhaal ziet en kan zorgen dat die lijn duidelijk naar voren komt. Je kunt als je eenmaal tot vertellen gekomen bent overvallen worden door een vloed aan herinneringen en verhalen - dat heb ik ook bij cursisten wel gezien - maar uiteindelijk is het belangrijk dat je een weloverwogen selectie maakt. Het geheel moet niet te zwaar worden en ook niet te lang. Ik heb eens aan Saskia gevraagd wat voor thema's zij nu in mijn verhaal ziet. Toen zei ze: ‘Je moest altijd dapper zijn.’ Gek, ik vind mezelf helemaal niet dapper, maar ik moest me inderdaad vaak wel met moed door het leven slaan.

Hoe is het om met je eigen levensverhaal bezig te zijn?

Het werken aan mijn eigen levensverhaal valt me zwaar. Ik vind het ontzettend confronterend om mijn leven zo te overzien, maar het is ook heel bijzonder. Ik wist natuurlijk dat het voor mijn cursisten soms heel confronterend was om aan hun levensverhalen te werken en dat begreep ik heel goed. Maar nu heb ik het pas écht zelf gevoeld. Het is verschrikkelijk lastig om te beslissen wat je er wel en niet in wilt hebben, vooral omdat je idee daarover in de loop van de tijd steeds verandert. Op een goed moment moet je daarmee ophouden en het gevoel krijgen dat het zo goed is. Over het schrijven van een proloog deed ik bijvoorbeeld veel te lang, dat lukte maar niet. Het werd een opsomming van wijze lessen. Uiteindelijk vroeg Saskia: ‘Wat wens je je kinderen en kleinkinderen toe?’

[p. 19]

Dat vond ik een heel goede vraag en daar heb ik toen in de epiloog iets over gezegd. Voorin heb ik alleen een dichtregel van Hans Andreus gezet: ‘Herinner mij, / Ik heb mij neergeschreven op de rand van nu en daarna en toen.’ Het boek is nu bijna af. Ik ga het binnenkort cadeau geven aan mijn kinderen. Ze hebben geen idee dat ik hiermee bezig ben.

In 1953 brak de Watersnoodramp uit - ook in Klundert. ‘Het water komt!’ riepen de mensen die ons kwamen wekken. Wij hadden er totaal geen voorstelling van wat dat betekende: we dachten dat de vloer nat zou worden. Mijn moeder en ik zijn de kleden in de woonkamer gaan oprollen en hebben de stoelen op de tafels gezet. In de zaak hebben we helemaal niets gedaan, daar was geen beginnen aan, want die stond volgestouwd met spullen. Uiteindelijk stonden de zaak en ons huis onder water - er stond vier meter water uit het Hollands Diep in Klundert.
Weer moesten we vluchten, deze keer met de auto. Auto's hadden nog geen verwarming dus was het heel koud in de auto. Je moest steeds je bevroren adem van de voorruit vegen. De eindbestemming van onze vlucht was weer Oudenbosch, want dat lag hoog. We zijn naar garagehouder Jansen gegaan, de man bij wie mijn vader zijn auto had gekocht. We kenden hem amper. Maar toen we hem om onderdak vroegen was dat geen punt. We zijn daar in totaal vijf weken gebleven. Het waren heel goede mensen - een rooms-katholiek gezin, maar de verzuiling leek even verdwenen. Je had pasjes nodig om terug te keren in het rampgebied. Ik kreeg als een van de eersten zo'n pasje. Als brandweercommandant was mijn vader permanent in het rampgebied, om te helpen alles weer op te ruimen en het gebied leeg te pompen. Hij zei: ‘Piet moet bij mij blijven.’ Ik weet niet zo goed waarom hij dat vond. Misschien zodat ik kon helpen, maar misschien ook om de familie Jansen niet te veel te belasten. Die hadden natuurlijk al mijn moeder en mijn drie zusjes in huis.
Uit: Onderweg, biografie van Pieter Korteweg. Tekst: Tessa Gerson

Het gekke is dat mijn cursussen sterk gericht waren op het proces van het schrijven en veel minder op het resultaat, terwijl ik zelf nu wel heel doelgericht werk. Als ik ermee bezig ben, heb ik steeds voor ogen wat het moet worden en niet zozeer wat het proces met mij doet. Zoals gezegd raakt het proces mij diep, maar dat is in feite secundair, terwijl dat in mijn cursussen juist voorop stond. Ik legde de nadruk niet op het uiteindelijke geheel, maar op de waarde van het proces en van specifieke mooie momenten in hun verhalen, ook om het voor cursisten niet al te confronterend te laten zijn. Wat de ‘definitieve’ versie van hun verhaal zou worden lieten we bewust in het midden. Zelf wil ik wél snel tot een definitieve versie komen, maar net als cursusdeelnemers word ik vaak overspoeld door herinneringen. Door iemand anders het verhaal op te laten schrijven, voorkom ik dat ik erin verdrink.

[p. 20]

Jeugdherinnering, Catharina Peppenster
Ik herinner me dat de vader van mijn broertje ons beiden kwam halen, nadat hij niet meer bij ons woonde. Een jaar of negen was ik en mijn broertje drie. Huppelend liep ik naast de grote vader en pakte zijn hand. Ik probeerde dicht tegen hem aan te kruipen. Wat natuurlijk niet zo goed lukte omdat ik ook wilde huppelen. Het voelde spannend.
‘Waar gaan we naartoe?’
‘Een verrassing’, zei hij.
Ineens werd het duidelijk, we liepen richting winkels, waar ook v&d was. Ik hoopte dat het waar was. Misschien zouden we wel wat drinken? Met mijn moeder gingen we daar vaak naartoe om onderbroekjes en hemdjes te kopen. Ik mocht dan kiezen, met of zonder bloemetjes.
Buiten was het guur en het sneeuwde een beetje, mijn handen en het puntje van mijn neus voelden koud. Eenmaal binnen, het was echt de v&d, was het warm en druk. We liepen meteen door naar de speelgoedafdeling.
Het moet rond Sinterklaas geweest zijn, want ‘Sinterklaasje bonne, bonne, bonne’ was op de achtergrond overal te horen. Boven bij het speelgoed was het net een groot speelpaleis. Meteen deed ik alsof ik een prinses was, dat deed ik wel vaker. Op zulke momenten bedacht ik er dan bij dat ik gewoon per ongeluk in het verkeerde gezin terecht was gekomen en dat ik later m'n echte vader zou zien die dan natuurlijk de koning was.
Mijn broertje en ik konden kiezen wat we wilden. Althans zo voelde het. Met grote, mooi ingepakte cadeaus liepen we weer terug naar huis. Bij de voordeur zwaaiden we naar hem en binnen speelden we uren tot mijn moeder thuiskwam. Zij was een Werkende Moeder en wij waren vaak alleen thuis, dan fungeerde ik als oppas voor m'n broertje.
Woedend was ze toen ze bemerkte wat er was gebeurd. Ik zag het aan haar samengeknepen kattenogen. Die zag ik ook als ze de hond schopte, of als ik iets had gedaan wat haar niet aanstond. Het ontstond soms zomaar. Vaak wist ik niet waarom ze boos was. Ook nu niet. Met wilde bewegingen stopte ze alle cadeaus boven in haar slaapkamerkast en de deur ging op slot. Nooit mochten wij er meer mee spelen.
Dat wij dat toch deden als ze niet thuis was wist ze niet.
Begrepen heb ik het nooit. Waarom het niet mocht en nog vreemder, dat het speelgoed jaren boven in de kast heeft gelegen. Toch protesteerde ik niet. Ik loste het altijd anders op.
De sleutel van de ‘speelgoedkast’ was dezelfde als die van de andere kasten...