Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 66]

Een waardevolle en leesbare biografie over een gevreesd publicist
Een biografie van Conrad Busken Huet
Willem van den Berg

Als biograaf tref je het, als je over Conrad Busken Huet schrijft: een predikant die na twaalf jaar zijn gemeente vaarwel zei, zijn pen in sarcasme en ironie doopte, een schandaalroman schreef en het koningshuis bruuskeerde. Een garantie voor een goede biografie is dat natuurlijk niet. Gelukkig is de nieuwste Huet-biograaf niet alleen Huet-kenner bij uitstek maar beschikt die, net als zijn onderwerp, over een bijzonder vaardige pen.

Het overkomt me nog maar zelden, dat ik na lezing van een wetenschappelijke studie het boek opgetogen dichtsla. Aangeland op de laatste bladzijde van de 941 pagina's tellende levensbeschrijving van Conrad Busken Huet, geschreven door Olf Praamstra, had ik weer dat euforische gevoel. Busken Huet. Een biografie noemde hij zijn boek bescheiden en niet De biografie. Hij zet daarmee de trend voort die bij mijn weten begon met de titel van de onder hoofdredactie van M.A. Schenkeveld-van der Dussen in 1993 verschenen succesvolle literatuurgeschiedenis, Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Het is alsof Praamstra wil suggereren, dat met dit volumineuze boek het laatste woord over Busken Huet nog niet is gezegd. Hij heeft natuurlijk gelijk, in de wetenschap wordt nooit iets definitiefs gezegd, maar ik ben ervan overtuigd, dat deze Huet-biografie nog lang repertoire zal houden, zoals dat ook het geval zal zijn met die even omvangrijke biografie over een andere Nederlandse geweldenaar uit de negentiende eeuw, de door Dik van der Meulen in 2002 gepresenteerde levensbeschrijving van Multatuli.

Het boek van Praamstra is tot nu met veel waardering ontvangen in de vakpers.

Buitenissige persoonlijkheid

Waarom ben ik zo enthousiast over deze biografie? Onder meer, omdat Praamstra direct van wal steekt en zijn boek niet heeft opgezadeld met ingewikkelde theoretische

[p. 67]

beschouwingen over het wezen van de biografie in het algemeen en over deze levensbeschrijving in het bijzonder. Die ballast heeft Praamstra vanaf de eerste pagina ver van zich geworpen en hij komt er later ook niet meer op terug. In zijn ‘Woord vooraf’ geeft hij wel aan waar zijn accenten liggen: het gaat hem in deze levensbeschrijving om de permanente wisselwerking tussen Busken Huet en zijn omgeving. Anders gezegd, hij wilde een biografie schrijven, waarin de geografische, historische, sociale en culturele context, waarbinnen Huets leven zich voltrok, zichtbaar werd. Hij houdt woord. Als Huet een nieuwe levensfase ingaat, of het nu de studentengemeenschap, zijn eerste ontmoeting met Potgieter, het Indische krantenmilieu of zijn ontmoetingen met de Franse intelligentsia betreft, maakt Praamstra pas op de plaats en schetst, soms in den brede, situaties, locaties en personages. Het is die goed gedoseerde afwisseling tussen aandacht voor de student, de predikant, de literaire criticus en de dagbladredacteur enerzijds en het schetsen van de culturele, sociale en politieke context anderzijds die het boek even rijk aan informatie als spannend om te lezen maakt. Maar er is natuurlijk meer. Als biograaf tref je het, wanneer je een persoonlijkheid van het kaliber van Busken Huet tegenkomt: een predikant die na twaalf jaar zijn gemeente vaarwel zegt, die zijn pen in sarcasme en ironie doopt als hij de huisbakken eigentijdse Nederlandse literatuur gaat bespreken; die een schandaalroman schrijft en tot overmaat van ramp zich voor het karretje van de conservatieven laat spannen en die het koningshuis bruuskeert.

Maar een buitenissige, spraakmakende persoonlijkheid is nog geen garantie voor een overtuigende biografie. Huets leven werd al vier maal eerder beschreven, maar als die studies snel verouderd zijn geraakt, lag dat onder meer daaraan, dat die levensbeschrijvingen zich voornamelijk toespitsten op Busken Huets literaire activiteiten en andere aspecten uit dat tumultueuze leven verwaarloosden. Dat complete leven van zestig jaar - echt oud is Busken Huet niet geworden - komt wel uitgebreid aan bod bij Praamstra, die zich in de loop der jaren heeft ontwikkeld tot de Huet-kenner bij uitstek. Naast die belezenheid beschikt hij bovendien over benijdenswaardige stilistische gaven. Als student moet hij al door Huet gefascineerd zijn geweest: zijn doctoraalscriptie uit 1979 handelde over Huet als redacteur van de Java Bode. Hij schreef begin jaren tachtig gedegen artikelen over Huets Indische periode, publiceerde in 1986 de bloemlezing Tijgergenoegens, gaf een repertorium uit op Huets brieven en promoveerde in 1991 met een fors boek over diens literair-kritische arbeid. Kortom, iemand die zoveel voorwerk heeft verricht, moet in staat zijn binnen niet al te lange tijd Huets biografie te schrijven. Optimistisch meende Praamstra dan ook, zoals hij in het ‘Woord vooraf’ schreef, deze klus in één jaar te kunnen klaren: het zouden er uiteindelijk toch nog vier worden.

Pen in de hand

Wie zo'n boordevol leven als dat van Busken Huet in kaart wil brengen, moet een strakke regie voeren om de grote lijn niet uit het oog te verliezen. Praamstra slaagt daarin door een overzichtelijke geleding toe te passen. Hij segmenteert zijn boek eerst in een vijftal compartimenten: deel

[p. 68]

i jeugdjaren (1826-1851), deel ii predikant (1851-1862), deel iii criticus (1862-1868), deel iv de journalist in Nederlands-Indië (1868-1876), deel v letterkundige in Parijs (1876-1886), het geheel afgesloten met een ‘Slot’. Alle delen zijn ongeveer even groot, alleen het laatste met bijna 200 pagina's is forser uitgevallen dan de andere. Binnen elk van de delen worden er weer paragrafen onderscheiden met een eigen titel: vier paragrafen in i, drie in ii, drie in iii, twee in iv, vier in v. Zo krijgt de noemer criticus in deel iii de volgende kopjes: ‘De Gids’, ‘Een rampjaar’ en ‘Vastgelopen’. In elk van deze subparagrafen dienen weer zoveel onderscheiden wetenswaardigheden en episoden vermeld te worden, dat er met subkopjes gewerkt moet worden. Zo is in deel i de subparagraaf ‘Jeugd en schooljaren in Den Haag’ gesegmenteerd in een tiental hoofdstukjes.

Getrouw aan zijn voornemen de context niet te verwaarlozen en tevens eropuit om zijn boek leesbaar te houden, weet Praamstra gebeurtenissen en feiten met sprekende details te verlevendigen. Een tweetal voorbeelden: op 28 december 1826, zo vermeldt hij in het eerste hoofdstuk, wordt Busken Huet geboren. Die feitelijke mededeling krijgt kleur door de toevoeging: ‘Het was een grijze decemberdag. Er woei een noordwestenwind die langzaam naar het westen draaide, de lucht was betrokken en de temperatuur schommelde rond de zeven graden.’ Als Huet zestig jaar later overlijdt heet het: ‘Huet stierf op zijn studeerkamer [...] met de pen in de hand, een sigaret tussen de vingers en een blad papier voor zich, waarop hij net een nieuw artikel begonnen was.’

De biografie staat vol met dergelijke dichtbij-momenten met als gevolg dat de lezer zichzelf ook in de buurt van Huet waant. Praamstra betoont zich in zijn biografie geen ‘van horen zeggen’-rapporteur. Hij heeft ze opgezocht - de plekken waar Busken Huet zijn voet heeft gezet. Hij volgt hem als het ware met een camera, en legt tijdens de Haagse kermis de chique koekkramen op het Lange Voorhout en de poffertjeskramen op de kalvermarkt vast op zijn gevoelige plaat. Zo ook volgt hij hem op de sociëteit Minerva, maakt kennis met de vier disputen waar Huet lid van was en nodigt de lezer het kleine kerkje in Lausanne binnen te gaan waar Huet zijn allereerste preek afstak tegenover de vrouwen gekleed in ‘zwart en donkerblauw, de mannen in het bruin met hoge witte boorden en op het hoofd hoge, ronde hoeden’. Vaak ook geeft hij aan hoe de omgeving tussen toen en nu radicaal is veranderd.

Nu en dan wekt Praamstra de suggestie dat hij de lezer uitnodigt naast hem plaats te nemen om samen te kijken. Bij een bespreking van een portret van Huet heet het: ‘Onverschrokken en tegelijkertijd ernstig kijkt hij ons aan.’ Dan weer laat hij de lezer met hem in het duister tasten: ‘Hoe hij hem heeft leren kennen, weten we niet.’

De uitvoerige aandacht voor de context, waarbinnen het leven van Huet zich afspeelde, heeft ervoor gezorgd, dat er allerlei aspecten van de cultuurperiode van ruwweg 1840-1880, die tot nu nog altijd vrij stiefmoederlijk behandeld zijn, nu of voor het eerst werden aangestipt dan wel breder uitgemeten. Meer dan uitsluitend een biografie is het boek van Praamstra dan ook een verfrissende bijdrage aan deze cultuurperiode.

De dertigjarige omgang met Huet heeft van Praamstra geen kritiekloze bewonderaar

[p. 69]

Conrad Busken Huet (1826-1886)

gemaakt. Integendeel. Hij schuwt zo nu en dan harde oordelen niet. Als student noemt hij Huet ‘losgeslagen’ en hij heeft het over ‘brieven die een wrede kant van Huet laten zien’. Gewend als hij was aan applaus kon Huet slecht tegen kritiek. Praamstra signaleert een neiging tot sadisme en onderkent stereotypische patronen, zoals ‘een blinde vlek voor de ergernis van zijn gedrag’. Karakteristiek zijn ook formuleringen als ‘Te weinig zag hij in’ of ‘Huet die niet inzag’. Hij aarzelt niet om in navolging van tijdgenoten, die Busken Huet de bijnaam ‘de beul van Haarlem’ gaven, bepaalde kritieken als ‘executies’ te bestempelen.

Geld, zo laat Praamstra zien, heeft Busken Huet voortdurend parten gespeeld. Er waren perioden dat hij veel, ja zelfs buitensporig veel geld verdiende, zoals in 1871 toen hij zijn salaris aan de Java Bode verdubbeld zag tot f 24.000 per jaar. Zo'n astronomisch bedrag lijkt me bijna onwaarschijnlijk. Volgens de door het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis gehanteerde omrekeningstabel zou dat nu neerkomen op bijna een half miljoen gulden. Toch zat hij, evenals die andere negentiende-eeuwer Multatuli, vrijwel altijd in geldnood en bleef hij links en rechts geld lenen. Busken Huet leefde in Indië op zeer ruime voet. Veertien bedienden en zes paarden stonden hem, zijn vrouw Anne en de lichamelijk gehandicapte, maar op paardrijden verzotte zoon Gideon ter beschikking. Tijdens hun rondreis door Italië verbleef het gezin in de meest luxueuze hotels. In Parijs verkasten zij naar steeds fraaiere appartementen op steeds mooiere locaties. Volgens Praamstra zou deze neiging tot somptueus gedrag verklaard kunnen worden uit de ‘deftige armoede’, waarin Huet was opgegroeid. Ook zijn omgang met welgestelde vrienden zou de journalist - een baan waarop werd neergekeken - parten hebben gespeeld. Het is één van de weinige keren, dat Praamstra komt aandragen met verklaringen voor het singuliere gedrag van Busken Huet, zoals hij mijns inziens er terecht maar zeer spaarzaam toe overgaat om uitspraken en gedragingen van Huets romanfiguren gelijk te schakelen aan wat Huet zelf zei of deed.

Nieuws

Als lezer was ik keer op keer aangenaam verrast door de wijze waarop Praamstra voor mij bekende kost weer in een ander daglicht wist te stellen, maar het meeste profijt heb ik toch gehad van het vele nieuwe dat Praamstra over Busken Huet in zijn opeenvolgende levensfasen aanreikte. Nooit heb ik bijvoorbeeld beseft, dat het

[p. 70]

aantal kritieken dat Huet in de laatste jaren van zijn leven afscheidde voor het tijdschrift Nederland het aantal bijdragen aan De Gids overtrof. En hoe Conrad, Anne en Gideon in steeds sterkere mate een hecht en bijna ontroerend trio vormde was mij geheel ontgaan.

Is er dan niets aan te merken op deze biografie? Aperte fouten heb ik niet ontdekt. Het zij Praamstra vergeven, dat hij denkt dat Van Speijk al na drie maanden in plaats van bijna anderhalf jaar na de ontploffing van de kanonneerboot 2 een staatsbegrafenis heeft gekregen. Ik vind het ook jammer, dat niet álle met smaak gekozen illustraties verantwoord zijn, terwijl zijn ‘Noten’ en ‘Bronnen en literatuur’ uitmunten in volledigheid. Een minpunt is ook, dat de helderheid en de transparantie van de eerste vier delen een beetje teloor is gegaan in het vijfde deel, waar allerlei op zichzelf interessante informatie (bijvoorbeeld over het door Gideon bijgehouden dagboek tijdens de ‘Italienische Reise’) te onverbonden wordt gepresenteerd. Gelukkig volgt er dan nog een ‘Slot’, waar Praamstra voor een laatste samensnoering zorgt: de reacties in de pers op Huets dood, te beginnen met Multatuli die het gerucht in de wereld bracht, dat Huet zelfmoord had gepleegd vanwege een mislukt leven. In dat ‘Slot’ staat ook een bondige formulering van Huets betekenis als buitengewoon veelzijdig publicist, die zich ook op het gebied van de theologie, de politiek en de cultuurgeschiedenis heeft onderscheiden en zijn voorbereidend werk voor de Tachtigers. De laatste drie bladzijden reserveerde Praamstra voor de achtergebleven Anne en Gideon. Gedwongen te verhuizen naar een sober appartement overleefde Anne haar diep betreurde man toch nog twaalf jaar. Ze stierf in 1898. Wat lang in het geheugen blijft hangen, is de portrettering van Gideon. Mensen die hem ontmoetten in de bibliotheek, roemen zijn hulpvaardigheid. Wel schrokken ze van zijn uiterlijk, als hij achter de kaartenbakken vandaan kwam aanstrompelen. Het uitgemergelde lichaam, het bijna aapachtige lelijke gezicht waarmee hij vanachter zijn lorgnet de mensen aankeek, het kostuum dat van modes niets wilde weten, en de schelle, doordringende stem waarmee hij in snelle, hortende woorden de gevraagde inlichtingen gaf - het was geen wonder dat de eerste indruk ongunstig was. Niettemin bracht hij het tot onderbibliothecaris van de Bibliothèque nationale.

Op de allerlaatste pagina van Busken Huet. Een biografie vertelt Praamstra hoe Gideon op 10 november 1921 sterft. Met zijn overlijden verdwijnt de familienaam Busken Huet. Deze indrukwekkende biografie kon niet beter eindigen.

Olf Praamstra, Busken Huet. Een biografie (Amsterdam, Sun 2007)