Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 40]

Tussen Hard Rock Cafe en jihad
Botsende moderniteit en traditie bij de Bin Ladens
Paul van der Steen

Boekenkasten zijn inmiddels over Osama Bin Laden volgeschreven, maar het raadsel wordt niet minder groot. Steve Coll doet wel een geslaagde poging tot duiding met een familieportret.

Het verhaal over Osama Bin Ladens adoratie voor Whitney Houston behoort tot de merkwaardigste die over 's werelds meest gezochte en gevreesde terrorist de ronde doen. De popzangeres zou volgens de al-Qaeda-leider de mooiste vrouw op aarde zijn. Bin Laden zou zelfs bereid zijn geweest Houstons echtgenoot Bobby Brown te laten vermoorden, want hij en de verderfelijke Amerikaanse cultuur maakten dat Whitney niet ontvankelijk was voor de moslima die in haar schuilde. Een fundamentalistische moslim met een afkeer van het Westen droomt van een in de door en door christelijke gospelwereld grootgebrachte vocaliste, die mede door de invloed van haar man meer harddrugs tot zich is gaan nemen dan goed voor haar is.

Voor alle duidelijkheid: het verhaal is voor 99 procent zeker niet waar. Het komt uit de koker van een Sudanese die beweert een relatie te hebben gehad met Osama Bin Laden en daar een boek over schreef. Zoals zovelen na 11 september 2001 hun ervaringen met de grote, nieuwe vijand opschreven en hun graantje probeerden mee te pikken van de hype.

Carmen Bin Laden, de ex van Osama's halfbroer Ibrahim, was waarschijnlijk het succesvolst met haar herinneringen. Ze bevredigde de nieuwsgierigheid naar haar zwager Osama en combineerde dat met de succesingrediënten van het geschaakt-door-een-moslimman-genre, waarvoor sinds het internationale succes van Betty Mahmoody's Not Without My Daughter in vrijwel elke boekwinkel wel een schap is ingeruimd.

Carmens dochter Wafah probeerde op haar manier te profiteren van de bekendheid van oom Osama. Ze had ambities als zangeres en misschien konden de aanslagen haar aan een mooie loopbaan in de popmuziek helpen. Wafah liet zich interviewen door Bar-

[p. 41]

bara Walters en liet zich als een definitief bewijs van veramerikanisering met een minimum aan textiel om het lijf vereeuwigen in het Amerikaanse mannenblad gq.

Tussen al deze hele en halve onzin is het zoeken naar serieuze publicaties over Osama Bin Laden. Geheime diensten begonnen pas serieus werk van het onderzoek naar hem te maken na de bomaanslagen op de Amerikaanse ambassades in Nairobi (Kenia) en Dar es Salaam (Tanzania). En zelfs toen gebeurde het nog niet altijd even effectief, bijvoorbeeld omdat de fbi en de cia elkaar in de weg zaten.

Voor gewetensvolle biografen mag hij dan een interessante held zijn, een gemakkelijke is hij allerminst. De eerste problemen doen zich al voor bij het traditionele begin van de levensbeschrijving, de geboorte. Ergens tussen juli 1957 en juni 1958 kwam Osama ter wereld. In latere rapporten werd hij vermeld als de zeventiende zoon van Mohammed Bin Laden, een man met 22 vrouwen en 54 kinderen, maar dat is waarschijnlijk meer een gok dan een feit. Een exacte registratie van de volgorde ontbreekt. Wie een veilige marge aanhoudt, moet er vanuit gaan dat Osama zich tussen zoon zeventien en eenentwintig bevond.

Mensen die hem meemaakten, konden hem niet altijd even goed peilen. Hij was een wat stijve, bedachtzame jongen, verlegen ook. Spreken deed hij zelden op luide toon. Bij kennismakingen maakte hij al evenmin een resolute indruk. Als je hem een hand gaf, zei de Britse journalist Peter Jouvenal, ‘had je het gevoel alsof je een vis de hand schudde’.

Eenmaal uitgegroeid tot een terrorist van wereldfaam had Bin Laden weinig belang meer bij het uitgebreid verspreiden van informatie

Osama Bin Laden (tweede van rechts) in 1971, met familieleden op bezoek in Zweden

over hemzelf. Diverse internationale diensten maakten jacht op hem. Zijn persoonlijke veiligheid was in het geding. Daarnaast was mystificatie een marketingtool geworden. De vrees en de bewondering voor al-Qaeda gedijden het best bij een leidersfiguur die uit het niets kon opdoemen en weer in het niets kon verdwijnen.

Een arme metselaar

Steve Coll, in het verleden werkzaam voor The New Yorker en The Washington Post, won al eens de Pullitzerprijs met een boek over Bin Laden, de cia en de Afghaanse oorlog. In De Bin Ladens probeert hij dichter bij de persoon Bin Laden te komen, via diens zeer uitgebreide familie.

In veel biografieën worden broers, zussen, ouders en al dan niet verre voorouders er met de haren bijgesleept en zijn ze aanleiding voor goedkoop gepsychologiseer. Bij de meest controversiële figuur van onze tijd levert dat echter wel degelijk wat op.

Het verhaal van de Bin Ladens is dat van een arme metselaar, Osama's vader, die Jemen verlaat om zijn geluk te beproeven in

[p. 42]

het naburige Saoedi-Arabië. Daar groeit hij uit tot een vermogende aannemer en protégé van de koninklijke familie. Hij verdient onder meer forse bedragen met omvangrijke projecten in de heilige steden Mekka en Medina. Mohammed Bin Laden blijft een Jemeniet en vormt daarmee ondanks zijn groeiende rijkdom geen bedreiging voor de al-Sauds. Om dat nog maar eens te onderstrepen manifesteert hij zichzelf vooral als nederige dienaar van het koningshuis.

De aannemer treedt met maar liefst 22 vrouwen in het huwelijk. De 54 kinderen van Mohammed Bin Laden hebben dankzij de nieuw verworven rijkdom een compleet andere jeugd dan hun vader. Het ontbreekt hen aan niets. Op het moment dat zij volwassen worden verandert Saoedi-Arabië bovendien ingrijpend. De oliedollars stromen binnen. Het kan niet op. Het land houdt vast aan een traditionele beleving van het islamitische geloof, maar met geld uit het Westen stromen ook de consumptiegoederen en de ideeën uit dat deel van de wereld binnen. Bovendien horen de kinderen Bin Laden bij de voorhoede van de nakende mondialisering. Vader Mohammed wil zijn kroost de opleiding geven die hijzelf nooit genoten heeft. Sommigen gaan daarvoor naar het buitenland. Waar ze ook studeren, een intercontinentaal leven met veel reizen - een tikje schizofreen en vol verlokkingen - leiden ze toch. De profeet krijgt concurrentie van shoppingmalls, dure modemerken, alcohol, veranderende seksuele mores en westerse concepten als individuele keuzevrijheid.

Dat zo'n stortvloed aan nieuwigheden niet alle tradities wegspoelt, is voor westerlingen - zeker met de Umwertung aller Werte van de jaren zestig en zeventig in gedachten - lastig te begrijpen. De meeste Saoedi's leven misschien niet meer exact volgens alle religieuze regeltjes, maar stellen duidelijke wetten nog steeds op prijs. Het Westen is gewend daarmee te marchanderen. Arabieren begrijpen weinig van dat soort compromissen en achten zichzelf dan ook zeker moreel superieur. Wat weer niet wil zeggen dat ze zelf niet marchanderen met normen en waarden. Binnen een en dezelfde familie houdt men er bovendien zeer diverse opvattingen op na. In de privéressorts van de Bin Ladens, op een eiland voor de kust van Egypte en in een landgoed naast Disney's Magic Kingdom in Florida, liggen zowel gesluierde vrouwen als vrouwen in bikini aan het zwembad. Die twee parallelle universums schuren hoe dan ook.

Zwart schaap

Osama Bin Laden komt in zijn tienerjaren tot een intenser geloof via een naschools studieclubje. Het begint met Koranverhalen, maar de Syrische leraar komt na verloop van tijd ook met extreem gewelddadige vertellingen. Op de jongens heeft het een hypnotiserende uitwerking. Osama beschouwt de lessen als een wedergeboorte en draagt dat ook uit.

Zijn religieuze opstelling is misschien niet doorsnee, maar ook weer niet zo buitengewoon dat die zeer veel opzien baart. Zoals Coll schrijft: ‘Godsdienst in Saoedi-Arabië was als zwaartekracht; hij verklaarde de orde der dingen en de banen die levens volgden.’ De reacties binnen de grote familie Bin Laden variëren van sceptische tolerantie tot onvoorwaardelijke bewondering. Het in de gelederen hebben van een type als Osama hoort er ook een beetje bij. In de hoogtij-

[p. 43]

dagen van het rijke roomse leven bracht ieder goed katholiek gezin ook wel een of twee kinderen met een roeping voort.

Osama Bin Laden kan voor zijn familieleden soms irritant principieel en confronterend zijn, maar ze zien ook dat hij in zijn geloofsijver voor zichzelf net zo streng is. Osama kiest bijvoorbeeld voor een muziekloos bestaan en verklaart voor zijn kinderen Sesamstraat- en Disneyvideo's uit het ongelovige Westen tot taboe. Ze mogen ook niet door rietjes drinken, want die bestonden niet in de tijd van de profeet. Terwijl neefjes en nichtjes tijdens een familie-uitstapje wel op die manier drinken, dient een van Osama's vrouwen haar kroost vocht toe met een lepel.

De uiterste consequentie van zijn radicale geloofsopvattingen en het bijbehorende activisme moet wel zijn dat Osama Bin Laden zich uiteindelijk loszingt van zijn familie en geboorteland Saoedi-Arabië. Maar juist dat kost hem moeite. Aanvankelijk heeft hij ambities binnen het familiebedrijf. Tijdens zijn eerste Afghaanse periode, als hij het opneemt tegen de Sovjetbezettingsmacht, ziet hij zichzelf graag als internationale islamitische guerrillacommandant in dienst van de koning. Osama's loyaliteit aan de al-Sauds gaat zover dat hij voor hen vooruit denkt. Tegelijkertijd heeft hij ook nog zijn financiele belangen in het familiebedrijf.

In Soedan volgt een verdere verharding van standpunten. Bij een steeds meedogenlozer haat tegen het Westen past ook een scherpere veroordeling van al die krachten in het Midden-Oosten die in zijn ogen met het Westen heulen. Met een rechtstreekse oorlogsverklaring aan de Saoedische koninklijke familie midden jaren negentig is er definitief geen weg meer terug, want het Bin Laden-concern drijft voor een belangrijk deel op de opdrachten van de monarchen. Zijn eigen familie neemt dus ook afstand van het zwarte schaap, hoewel het ook nu balanceren blijft bij een publieke opinie die niet per se anti-Osama is.

Dezelfde moeilijkheid doet zich voor na de aanslagen van 11 september 2001. Om de Amerikanen tevreden te stellen, moeten de Bin Ladens om vergiffenis vragen en Osama openlijk afvallen. In de Arabische wereld, waar de meeste financiële belangen liggen, zal zo'n houding als lafhartig worden uitgelegd en moet dus een wat andere toon worden aangeslagen.

Gespletenheid

Coll verweeft in De Bin Ladens miniatuurtjes over familie en portretten van de belangrijkste clanleden op vernuftige wijze met de ontwikkeling van Osama Bin Laden. Het boek is tegelijk een treffende beschrijving van de botsing van geld en moderniteit met religie en traditie. De 54 broers en zussen maken daarbij ieder hun eigen afwegingen en keuzes.

Terwijl Hassan Bin Laden midden jaren negentig als grootaandeelhouder van Hard Rock Cafe Middle East Inc. mede verantwoordelijk is voor het uitrollen van een zeer westers horecaconcept in de belangrijke steden in de regio, geeft zijn broer Osama zich volledig over aan de jihad. Het inzichtelijk maken van zoveel gespletenheid binnen een familie maakt ook het nodige duidelijk over de gedachtewereld van de beroemdste/beruchtste aller Bin Ladens.

Coll, Steve, De Bin Ladens. Een Arabische familie in het hart van de wereld (Amsterdam, Mouria 2008)