Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 36]

‘Ik heb niks beters te doen in deze nare tijd’
De memoires van Bloemen Mozes
Cornelie van Uuden

Cornelie van Uuden en Pieter Stokvis schreven de biografie De gezusters Van Vloten. Na afronding van dit project wierpen ze zich op de memoires van een joodse bloemenkoopman die in 1944 in Auschwitz werd vermoord. Dit resulteerde in het boek Bloemen Mozes: het leven van Adolph Stein in de marge (1872-1944). Van Uuden beschrijft de problemen en verrassingen die ze tijdens hun onderzoek tegenkwamen.

‘Zuinig bewaren: later heeft dit grote waarde.’ Met deze woorden sluit Adolph Stein zijn Memoires af, waarvan twee versies bewaard zijn gebleven in de bibliotheek van het Haagse Gemeentearchief.

In 1985 stuitte Pieter Stokvis tijdens zijn onderzoek als ‘stadsgeschiedschrijver’ op een oud kasboek, dat het levensverhaal bevatte van de joodse bloemenkoopman Adolph Stein, alias Bloemen Mozes (1872-1944). De Memoires in het kasboek zijn geschreven in Den Haag en als datum wordt vermeld 31 juli 1943. De volledige titel luidt: ‘Memoires van den Welbekenden Bloemen Mozes van Amsterdam, Den Haag en Arnhem.’ Behalve dit handgeschreven exemplaar vond Stokvis nog een getypt document dat de naam van Adolph Stein als auteur draagt en gedateerd is op 18 maart 1943. Het wijkt qua inhoud en omvang van de geschreven versie af. Het is ondertekend door F.J. Wichers Hoeth-Kraus met de raadselachtige toevoeging ‘Maracaibo, 18 maart 1958’. Fotokopieën van de geschreven en getypte versie van de Memoires werden door Pieter Stokvis bewaard als een interessante bron om ooit nog iets mee te doen.

Dat moment was aangebroken toen Pieter en ik na de voltooiing van De gezusters Van Vloten besloten als schrijversduo door te gaan. Na lezing van de Memoires of ‘Mamiores’ zoals Adolph Stein ze zelf noemde, kreeg ik zin dit bijzondere egodocument binnen het bereik van een lezerspubliek te brengen. Wie zou zich niet aangesproken voelen door de verzuchting aan het begin van zijn Memoires:

[p. 37]

Ik zit hier helemaal alleen in Den Haag op een achterkamertje van een bovenhuis op Falckstraat nummer 30 zonder middelen van bestaan. Ik mag van de Duitsers nergens anders inwonen dan bij joden. Het is mij verboden om nog op straat bloemen te verkopen. Nu ik oud ben van dagen wil ik voor u mijn memoires neerschrijven. Ik heb niks beters te doen in deze nare tijd en ik denk dat het interessant genoeg zal zijn.

Deze passage en de bijzondere belevenissen van een gewone man in de marge van de maatschappij en de geschiedenis maakten dat we gemotiveerd aan de slag gingen.

We besloten niet alleen uit te gaan van een geannoteerde publicatie van de documenten, maar hoopten daarnaast Steins levensverhaal vanaf zijn geboorte in de Amsterdamse jodenbuurt tot aan zijn dood in Auschwitz in kaart te kunnen brengen.

Een ingenieur in Maracaibo

Adolph Stein was dertien jaar toen zijn vader, die als paardenacrobaat werkte in circus Carré, in de piste verongelukte. Adolph hielp als oudste zoon zijn moeder, die met vijf kinderen achterbleef, door de kost te verdienen als bloemenverkoper én slangenmens in de Amsterdamse Nes. Later exploiteerde hij nachtclubs en goktenten in Den Haag, Amsterdam en Arnhem. Vanaf 1941 nam zijn leven, dat tot dan toe veel weg had van een schelmenroman, een tragische wending.

Op 9 oktober 1943 werd Adolph Stein naar Westerbork gedeporteerd. Op 8 februari 1944 werd hij getransporteerd naar Auschwitz, waar hij na aankomst op 11 februari 1944 werd vergast.

Het dikwijls schaarse bronmateriaal over een niet publieke persoon vergt extra inventiviteit om zijn of haar leven in kaart te brengen. Voor ons kwam het neer op een intensieve zoektocht, met behulp van vaak kleine details uit de Memoires.

We startten het project met het onderzoek naar de geschiedenis van de documenten. Hoe waren het manuscript en het typoscript in het Haagse Gemeentearchief terechtgekomen? Wie had ze daar bezorgd en wanneer was dat gebeurd? Hoe verhielden de twee manuscripten zich tot elkaar? Tijdens dit onderzoek doken er bij particulieren nog twee kopieën van de getypte versie op en een door de ondertekenaar van het typoscript, F.J. Wichers Hoeth-Kraus, in een schriftje overgeschreven versie.

Haar naam en de plaatsnaam Maracaibo

[p. 38]

vormden in eerste instantie een belangrijk aanknopingspunt. Een zoektocht op internet naar de combinatie Maracaibo in Venezuela en de naam Wichers Hoeth leverde een ingenieur W. Wichers Hoeth op, die in 1969 een studie heeft gepubliceerd over het Lago Maracaibo. Om verder te komen benaderden we een willekeurige naamgenoot: Mr. W.J.A. Wichers Hoeth in Zwolle. Het verrassende, positieve antwoord op onze vraag naar een eventuele verwantschap met de ingenieur in Maracaibo volgde snel. Deze sleutel vormde het begin van een spannende en verrassende speurtocht naar de verbanden tussen de verschillende bezitters van de documenten. Die zoektocht hebben we verwerkt in het eerste deel van het boek.

Een welkome aanvulling van ons bronmateriaal was de ontdekking van een aantal interviews dat als vingeroefeningen voor de Memoires te beschouwen zijn, waaronder ‘De Gedenkschriften’: een verhaal uit 1930 in vijf afleveringen in het weekblad Het Leven. Daarin vertelt Stein uitgebreid over zijn leven als Bloemen Mozes in de Nes, zijn contacten met adellijke personen en met studenten en zijn latere avonturen als exploitant van al dan niet legale nachtclubs en goktenten.

In de gedigitaliseerde Amsterdammer van 1891 vonden we een eerste vermelding van de dan negentienjarige Adolph Stein als de publieke figuur Bloemen Mozes. Zoeken in het gedigitaliseerde Haagse dagblad Het Vaderland leverde nog twee interviews met Stein op, uit 1930 en 1935, die hij gaf ter gelegenheid van respectievelijk zijn vijfenveertig- en vijftigjarige jubileum als bloemenkoopman.

Verder moesten we het doen met wat kruimels, zoals een notitie van een Haagse chroniqueur in 1935: ‘In de bar van het Casino was het op een keer zo uitgestorven dat toen Bloemen-Moos, het factotum van het Gevers Deynootplein, zijn ronde deed, een grappenmaker vroeg of Moos ook grafkransen [...] meevoerde.’

Een schelmenroman

Ondanks verwoede pogingen vonden we geen spoor van nakomelingen van Stein, tot er een kleindochter op het toneel verscheen.

In juli 2007 bereikte ons via de joodse site voor genealogie een oproep die Martha d'Abreu de Paulo in april 2007 had geplaatst en waarin zij om informatie vroeg over haar grootvader Adolph Stein. Tot haar vreugde konden we haar het bestaan van de Memoires melden. Zelf had d'Abreu in de maanden na haar oproep niet stilgezeten. Onderzoek in de gemeentelijke archieven van Amsterdam en Den Haag hadden al de nodige documenten opgeleverd die ook voor ons belangrijk waren. Ze wist inmiddels dat haar grootvader vóór zijn huwelijk met haar grootmoeder Catharina Heppener getrouwd was geweest met Elisabeth Marinus, bij wie hij zes kinderen had gekregen. Van het feit dat hij op vijfenzestigjarige leeftijd voor de derde keer trouwde, en wel met de zestienjarige Maria Wijntje Reule, was ze in eerste instantie niet op de hoogte.

Martha's moeder Johanna was een van de twee voorechtelijke dochters uit Steins tweede verbintenis. We ontvingen van Martha enkele familiefoto's, waaronder de portretten van haar overgrootmoeder Gracia Rodrigues Lopes, haar grootmoeder Ca-

[p. 39]

tharina Dingena Heppener en haar moeder Johanna Heppener. Intussen dook er een krantenfoto op van het derde huwelijk van haar grootvader. Onze personages kregen een gezicht en enkele feiten konden aan ‘de waarheid’ worden toegevoegd. Al bleven er zaken onopgelost, toch waren we langzaam maar zeker in staat waarheid en verdichting in Steins verhalen te scheiden.

De onbekendheid van de hoofdpersoon van een egodocument levert uiteraard een extra probleem op bij het verifiëren van de feiten. Voor Stein geldt dat hij het verhaal van zijn leven onder het mom van het vertellen van ‘de zuivere waarheid’ naar zijn hand heeft gezet. Hij maakt een mooi verhaal waarin literaire motieven zijn verwerkt. Zo componeert hij zijn levensgeschiedenis uit eigen ervaringen, verhalen uit zijn omgeving en thema's uit romans en opera's. De Memoires hebben dan ook meer weg van een roman die ons uitdaagt te zoeken naar de man die achter de publieke figuur schuilgaat. Deze zoektocht vormt het derde deel van ons boek. Het leverde zo veel verrassende ontdekkingen op dat dit boek over Bloemen Mozes bepaald geen hagiografie is geworden, eerder een verhaal over een charmante schelm die wist te overleven in de marge van de maatschappij, totdat hij de dood vond in Auschwitz.

Ons boek is een drieluik. De speurtocht naar de herkomst van de manuscripten in deel één vormt de inleiding tot het middenluik, de hertaling van de originele Memoires is het ‘hart’ van het boek.

Adolph Stein was een gewone man met een beperkte scholing. Zijn handschrift is goed leesbaar, maar de formulering en zinsbouw zijn onbeholpen en de spelling is min of meer fonetisch. Leestekens en hoofdletters ontbreken of zijn op de vreemdste plaatsen aangebracht. Het geheel heeft een hoog ‘en toen’-gehalte en het verhaal springt vaak van de hak op de tak. Hoewel zijn handschrift regelmatig is, lijkt het manuscript in haast te zijn geschreven. De chronologie is vaak volkomen zoek. Voor het typoscript gelden soortgelijke problemen.

Als uitgangspunt voor onze hertaling van de Memoires hebben wij de uitgebreide kasboekversie van juli 1943 en de slordig getypte versie van maart 1943 uit het Haagse Gemeentearchief gebruikt, die qua inhoud en omvang behoorlijk verschillen. De gebruikte woordenschat is beperkt en Stein heeft op een enkele uitzondering na geen poging gedaan het verhaal taalkundig ‘mooier’ te maken. Om de lezers tegemoet te komen hebben wij de tekst overgezet in gangbaar Nederlands, zinsbouw en spelling verbeterd en leestekens aangebracht. Waar nodig is de chronologie van het verhaal verduidelijkt. Onze belangrijkste doelstelling is niettemin geweest zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke tekst te blijven.

Adolph Stein spreekt in de laatste alinea van zijn Memoires de hoop uit dat zijn lezers tevreden zijn over de Memoires van Mozes de bloemenverkoper en bedankt hen voor het lezen.