Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 31]

Het heldenleven van Pim Boellaard
De biografie van een imposante persoonlijkheid
Bettine Siertsema

Het leven van Pim Boellaard besloeg vrijwel de hele twintigste eeuw. In zijn biografie Weest manlijk, zijt sterk ligt de nadruk op de oorlogsjaren en Boellaards status als verzetsheld. Daar blijken goede redenen voor te zijn.

Toen de directeur van het niod, Marian Schwegman, vorig jaar de eerste Marinus van der Lubbe-lezing hield, trok haar pleidooi voor nieuwe aandacht voor de helden uit de Tweede Wereldoorlog veel aandacht in de pers. Je zou kunnen zeggen dat zij op haar wenken werd bediend met de biografie van Pim Boellaard, die niod-onderzoeker Jolande Withuis datzelfde jaar nog het licht deed zien, al was Withuis ongetwijfeld al aan haar boek begonnen voordat Schwegman met haar rede het heldendom op de historiografische agenda zette.

Withuis beschouwde Pim Boellaard als een held, zo liet ze tijdens haar voorbereidingen voor de biografie weten. Zo'n positieve verhouding tot je object is natuurlijk stimulerend maar kan ook als belemmering werken, want een biografie is nu eenmaal geen heiligenleven.

Het heldendom van Pim Boellaard heeft te maken met zijn gedrag tijdens de oorlog. De oorlogshoofdstukken van Weest manlijk, zijt sterk. Pim Boellaard (1903-2001). Het leven van een verzetsheld beslaan het middendeel van de biografie. Zonder op de in de ondertitel benadrukte status als verzetsheld af te willen dingen, geloof ik dat de on-Nederlands uitbundige kwalificatie van held vooral ingegeven is door Boellaards houding in de concentratiekampen Amersfoort, Natzweiler en Dachau, waar hij van 1943 tot de bevrijding als Nacht und Nebel-gevangene zat. Die periode staat centraal in zijn leven. Hij was toen veertig jaar, dus het is ook objectief gezien het middelpunt van zijn leven, al werd hij 98 jaar oud.

De twee hoofdstukken die Withuis aan de kampperiode wijdt, vormen het hart van haar boek. Toch had ik er graag nog meer over willen weten. Maar het probleem is duidelijk: de meeste van Boellaards medegevangenen zijn niet meer in leven.

[p. 32]

Verknocht aan prins Bernard

Boellaards memoires, De angst voor lafheid (Kampen, Kok Voorhoeve 1997), gaan over het verzetswerk en spreken nauwelijks over het kamp. De beschikbare informatie komt, behalve uit de vraaggesprekken die Withuis nog kon voeren, uit Boellaards ongepubliceerde aantekeningen, eerder verschenen getuigenissen van anderen, en de naoorlogse briefjes uit Boellaards nalatenschap waaruit de enorme waardering spreekt die de oud-gevangenen voor hem hadden. Uit de schaarse anekdotes komt een imposante persoonlijkheid naar voren. Hoewel ook Boellaard van de stelregel doordrongen was dat het in het kamp van levensbelang was zo min mogelijk op te vallen, hield hij zich daar niet altijd aan, zoals blijkt uit zijn gedrag in Natzweiler. Daar heerste een moordend regiem van wrede straffen en zware dwangarbeid:

Het bevel om een medegevangene te mishandelen, behoorde tot de wreedste straffen uit het ss-repertoire. Op weigering stond in het algemeen de doodstraf. Boellaard is een van de weinigen die de opdracht een ander te slaan hebben durven weigeren, en dat overleefden. Het ging om een gevangene die was vastgebonden op de ‘bok’. Dat Boellaard ermee wegkwam, verklaren medegevangenen die van zijn weigering getuige waren en vreesden voor zijn lot, uit de geïntimideerdheid van de Duitsers door zijn zelfbewuste houding.

Die zelfbewuste houding wordt even verderop treffend geïllustreerd in een getuigenis van medegevangene Hans Teengs Gerritsen:

Op zekere dag is B. door een der ongure Duitse Capo's tot een zeer zware straf veroordeeld, n.l. in de toen warme zomerdagen, de gehele dag de vrijwel ontilbare rotsblokken te verplaatsen onder toezicht van deze sadist. De week dat deze uitputtende arbeid duurde [volgens Withuis duurde die overigens meer dan een maand], heb ik steeds weer zijn fiere, onverzettelijke houding bewonderd als hij 's avonds terug in het kamp kwam, vies, vuil, met kapotte handen, hongerig en dorstig, doch rechtop lopend, een les voor een ieder.

Geen wonder dat een man als hij ook het respect verwierf van communisten en anderen die zijn Oranjeliefde en conservatieve maatschappijvisie niet deelden. Hoewel zelf uit een patriciërsgeslacht stammend en zeer elitair grootgebracht, was Boellaard in staat de verschillende rangen en standen die in het kamp vertegenwoordigd waren tot een eenheid samen te smeden.

In september 1944 werd Natzweiler bij de nadering van het westelijk front ontruimd en werden de gevangenen naar Dachau afgevoerd. Hoe verschrikkelijk het in Natzweiler geweest was, blijkt uit het feit dat de Natzweilers Dachau, dat toch niet bekend stond als een mild kamp, als een verademing ervoeren. Ook in Dachau nam Boellaard al gauw een centrale plaats in tussen de Nederlandse gevangenen. Hij organiseerde er een Sinterklaas- en een kerstviering en wist hen met zijn toespraken te steunen en te bemoedigen, ook hier ongeacht hun politieke en godsdienstige overtuiging. Behalve tot volharding inspireerde hij tot zelfrespect, onontbeer-

[p. 33]

Pim Boellaard

lijk om moreel maar ook fysiek staande te blijven. Toen in het voorjaar van 1945 een vijfkoppig ‘Nederlands comité’ in het leven werd geroepen om de Nederlandse belangen te behartigen tijdens de spanningen die werden veroorzaakt door de nadering van de geallieerden en de heersende tyfusepidemie, was het voorzitterschap van Boellaard onomstreden, hoe moeizaam de keuze van de overige leden ook verliep. Er is een filmfragment bewaard gebleven waarin kort na de bevrijding van het kamp de lange, net niet meer helemaal kale Boellaard rustig en bondig informatie geeft over het kamp en de Nederlandse gevangenen. Een foto daarvan staat op de omslag van de biografie.

De ellende was met de bevrijding nog niet afgelopen, want behalve de noodzakelijke quarantaine stonden een tekortschietende Nederlandse overheid en een ondoordringbaar taaie bureaucratie de terugkeer naar huis in de weg, tot hevige teleurstelling en frustratie van de betrokkenen. Uit deze episode stamt de levenslange verknochtheid van Boellaard aan prins Bernard. Boellaard verliet bijna twee weken na de bevrijding op min of meer illegale wijze het kamp en reisde naar Nederland, waar hij op de ene na de andere barrière stuitte bij zijn poging de repatriëring van de andere gevangenen te organiseren, tót hij na een week toegelaten werd tot prins Bernard, die hem opnam in zijn staf en dankzij wiens volmacht vervoer en vergunningen geregeld konden worden.

Verliefd op een freule

De hoofdstukken over de oorlogsjaren vormen zoals gezegd het middendeel en het hart van de biografie. Maar dat betekent niet dat het eerste en het derde deel slechts een opstapje respectievelijk een nabeschouwing vormen. Withuis schetst uitvoerig Boellaards familiegeschiedenis en milieu. Boellaard stamde uit een geslacht van beroepsmilitairen. Behalve door een grote gezagsgetrouwheid en een sterk standsbewustzijn werd het leven van zijn familie getekend door beperkte materiële middelen. Soms leek het hele levensgeluk af te hangen van het al dan niet aanwezig zijn - in functie en gala-uniform - bij Oranje-aangelegenheden. Als enig kind werd Pim in de watten gelegd. Misschien dat daardoor ook zonder al te veel problemen werd geaccepteerd dat hij zijn eigen plan trok. Zijn vader, een generaal, had hem de militaire academie al ontraden, waarschijnlijk mede

[p. 34]

vanwege het geringe honorarium. Pim koos voor een economische vervolgstudie in Rotterdam, en dus voor een commerciële loopbaan. Misschien was rechten in Leiden meer in de smaak gevallen bij zijn ouders, die steeds contacten met de ‘hogere kringen’ nastreefden, maar zij volgden zijn wel en wee, zijn vriendschappen en zijn clubleven in Rotterdam met grote betrokkenheid en instemming, zeker toen hij zich verliefde op een freule, Anneke van Heeckeren. Na zijn diensttijd bij de bereden artillerie begon Pim carrière te maken in het verzekeringswezen. Hij trouwde met Anneke - een waar societyhuwelijk - en ze kregen een zoon, Willem. Na de eerste jaren vertoonde het huwelijk echter al snel barsten, kennelijk veroorzaakt door ontrouw van zijn kant. Mogelijk in een poging wat aan de huwelijksproblemen te doen, zette Pim in 1933 een ongebruikelijke stap: hij ging in psychotherapie. Vanaf dat moment raakte hij geïnteresseerd in de toen nog jonge, nauwelijks nog academische discipline van de psychologie, een belangstelling die hem tijdens de verhoren en in het kamp, maar ook in zijn naoorlogse loopbaan zeker van pas is gekomen. Hij maakte kennis met de Stichting voor Psychotechniek. Deze praktisch toepasbare vorm van mensenkennis sprak hem aan, en hij bepleitte die bij de directie van zijn bedrijf als middel voor de personeelsselectie. Zo'n instelling kan bijna revolutionair genoemd worden in een cultuur waarin afkomst en relaties het verloop van iemands carrière bepaalden.

Tijdens de mobilisatie werd Boellaard kapitein van een batterij veldartillerie. Hij voelde zich verantwoordelijk voor het lichamelijk en geestelijk welzijn van zijn mannen. Hij probeerde met sport en gymnastiek de



fysieke conditie op te vijzelen, maar hield ook godsdienstoefeningen, en na de capitulatie bleef hij met zijn manschappen in contact. Hij stelde via een nieuwsbrief de anderen op de hoogte van huwelijken en geboorten en zette zich in om werk te vinden voor wie hun baan verloren hadden. Of, zoals Jolande Withuis het formuleert: ‘De mobilisatie en de gevechten boorden bij hem een reservoir aan sociaal-patriarchale zorgzaamheid aan.’

Al in mei 1940 begon Boellaard met zijn illegale werk: de opbouw van de Utrechtse afdeling van de Ordedienst. En passant corrigeert Jolande Withuis de beeldvorming rond deze organisatie, die weliswaar qua ideologie conservatief monarchistisch was, maar zeker niet antidemocratisch. Nog geen jaar later werd de groep-Westerveld opgerold en moest Boellaard onderduiken. Het duurde een jaar voor ook hij werd gepakt. De Duitsers wisten wel dat ze met hem een grote vis hadden gevangen. Hij werd door Gestapo-chef Heydrich zelf verhoord en later zelfs door Reichsführer Himmler, leider van de ss. Beiden konden zijn fiere, niet-geïntimideerde houding wel waarderen. Van deze verhoren heeft hij zelf verslag gedaan in De angst voor lafheid. Hoewel hij de doodstraf verwachtte, werd hij ‘abgetrennt’: via Amersfoort als Nacht

[p. 35]

und Nebel-gevangene naar Natzweiler afgevoerd, een ‘doodstraf op termijn’ (zoals de monografie van Hinke Piersma over de Nederlandse gevangenen in Natzweiler heet).

De Lockheed-affaire

Het leiderschap waar Boellaard tijdens de oorlog in zo verschillende omstandigheden als mobilisatie, verzet en concentratiekamp blijk van had gegeven, verloochende zich ook na de oorlog niet. Hij speelde een belangrijke rol in de organisaties van oudgevangenen en vervulde allerlei maatschappelijke bestuursfuncties. Intussen maakte hij als - veeleisende - directeur van Olveh een grootse carrière in het verzekeringswezen. Dat zo'n druk bestaan zich slecht laat combineren met een hecht en intiem familieleven is duidelijk, en dat zoon Willem bepaald niet alleen maar positieve herinneringen aan zijn vader heeft, laat zich raden. De zoon doorzag ook scherp de ijdelheid die zijn vader soms parten speelde.

Boellaards vriendschap met prins Bernard is een ander boeiend aspect van deze naoorlogse periode. Die vriendschap overleefde probleemloos de Greet Hofmans-affaire en de koninklijke huwelijkscrisis, waarbij Boellaard zonder aarzeling de kant van Bernard koos. Er is een opvallende gelijkenis in de wijze waarop de beide mannen hun sociale contacten onderhielden; beiden gaven blijk van grote attentheid en hartelijkheid bij hoogtijdagen van hun relaties, of het nu ondergeschikten betrof of niet. De Lockheed-affaire heeft bij Boellaard wel voor enige reserve gezorgd, vooral omdat hij zich door Bernard persoonlijk voorgelogen voelde. Maar publiekelijk heeft hij Bernard niet laten vallen.

Wie de gegevens over de levensloop van Pim Boellaard tot zich neemt, zal niet twijfelen over de vraag of zoveel aandacht voor deze man terecht is. Bovendien geeft het boek van Jolande Withuis meer dan alleen een levensbeschrijving. We krijgen in het eerste deel een fascinerend zicht op een klasse en een periode die beide voorgoed voorbij zijn. In de schets van Boellaards ouderlijk huis hangt de sfeer van de tijd van Louis Couperus, terwijl het derde deel getekend is door de twintigste eeuw met zijn sociaal-economische mobiliteit, generatieconflict en democratisering. De oorlog vormt in meer dan één opzicht een breekpunt. Withuis toont zich een gedegen historisch onderzoeker, daarbij geholpen door de neiging van vader en zoon Boellaard alles in dagboeken vast te leggen en allerlei trivia te bewaren. Maar ook haar achtergrond als socioloog laat zich herkennen, en daarnaast komt in de schets van de relatie tussen Boellaard en zijn vrouw en zoon een overtuigend psychologisch inzicht naar voren. Verder is Withuis een vaardig stilist, die haar goedlopende verhaal opfleurt met tal van rake formuleringen.

Het is een onwaarschijnlijke combinatie: de verwende, zeer manlijke telg uit een militair-patricisch geslacht met zijn sterke Oranjeliefde, en de feministische biografe uit een communistisch nest. Dankzij de grote persoonlijke sympathie waaraan de kritische zin niet ontbreekt, is het echter een combinatie die met Weest manlijk, zijt sterk een voorbeeldige biografie heeft opgeleverd.

Jolande Withuis, Weest manlijk, zijt sterk. Pim Boellaard (1903-2001). Het leven van een verzetsheld (Amsterdam, De Bezige Bij 2008)