Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 78]

De natuurlijke charme van een zwaar bedorven kind
Cees Fasseur en zijn oordelen over de twistende echtgenoten Juliana en Bernhard
Paul van der Steen

Controverse genoeg rond het Juliana & Bernhard-boek van Cees Fasseur. Na het tumult over het exclusieve archiefgebruik volgden de beschuldigingen van seksisme. Volgens Paul van der Steen leidt al die ophef alleen maar af van wezenlijker kritiek.

Vlak na het verschijnen van Juliana & Bernhard. Het verhaal van een huwelijk. De jaren 1936-1956 legde De Telegraaf schrijver Cees Fasseur de woorden in de mond dat er sprake was van een feministisch complot tegen zijn boek. Dat had meer te maken met de hardnekkige neiging van de betreffende krant om zaken wat erg fors aan te zetten dan met werkelijke uitspraken van de historicus.

Feit is dat Fasseur forse kritiek kreeg van met name vrouwelijke critici. ‘Het is interessant dat zich vijftig jaar na dato opnieuw een Bernhardkamp en een Julianakamp vormt,’ zei hij in een gesprek met Daniela Hooghiemstra voor de zaterdagbijlage van nrc Handelsblad. ‘Vrouwen kiezen partij voor Juliana, mannen voor Bernhard.’

Het begin van die waterscheiding tekende zich al af op de dag dat het boek verscheen. Elsbeth Etty wond er al direct geen doekjes om. Anet Bleich bleek het in haar bespreking voor de Volkskrant grotendeels met Etty eens te te zijn. De man Fasseur zou wel erg veel sympathie opbrengen voor de man Bernhard en veel te weinig voor de vrouw Juliana. Op de op 13 december jongstleden in Amsterdam gehouden bijeenkomst van de Werkgroep Biografie over het boek voegde ook historica Hinke Piersma zich in de rij. Fasseur bezondigt zich volgens haar aan stereotiepe aanduidingen voor vrouwen wanneer hij het over Juliana heeft (onzeker, besluiteloos) en voor mannen als het over Bernhard gaat (daadkrachtig en avontuurlijk). Het zijn sjablonen die voortkomen uit lectuur van het kaliber Mannen komen van Mars, vrouwen van Venus en die misstaan in een geschiedkundig werk, meent Piersma.

Die kritiek is in elk geval onterecht. Waar in dat soort boekjes vrouwen voortdurend worden neergezet als onbeholpen wezens die te veel schoenen kopen en geen landkaarten kunnen lezen, maakt Fasseur van Juliana wel degelijk een mens van vlees en

[p. 79]

bloed. Fout is zijn neiging om de negatieve kanten van de vorstin enigszins uit te vergroten en die van prins Bernhard wat te vergoelijken en te verdoezelen.

Fasseur daarom in meer of mindere mate wegzetten als een male chauvinist pig gaat te ver. Zo hoorde ik het verwijt dat de historicus het bijvoeglijk naamwoord ‘koppig’ gebruikte om Juliana neer te zetten. Dat zeg je van een kind, niet van een volwassen vrouw, luidde de kritiek. Terwijl ‘koppig’ in zijn oorsprong toch een aanduiding is die leeftijdsloos en sekseloos is. In geschiedschrijving over de Oranjes wil het woord nog wel eens vallen in samenhang met het Russische bloed in de koninklijke aderen. Als Fasseur werkelijk een seksist is, zou ook zijn beschrijving van andere vrouwelijke sleutelfiguren als Wilhelmina en Marie Anne Tellegen, directeur van het kabinet der koningin, daar de sporen van moeten dragen. Wie heilig gelooft in het eigen verontwaardigde gelijk zal ongetwijfeld bewijzen vinden. Een nuchtere lezer van Juliana & Bernhard kan echter niet anders dan concluderen dat de koningin-moeder en de ‘oppersecretaris’ van de vorstin in positieve en evenwichtige bewoordingen worden gekenschetst.

Wat zijn dan de uitglijders van Fasseur als het gaat om de twee hoofdpersonen van zijn nieuwe werk? Iemand als de politicoloog Hans Daalder (Drees-biograaf en auteur van het ruim twee jaar geleden verschenen Drees en Soestdijk. De zaak-Hofmans en andere crises 1948-1958) is een bekwaam boekhouder van de feiten. Fasseur schrijft met het hoofd en met het hart. Zowel in zijn tweedelige Wilhelmina-biografie als in Juliana & Bernhard is de lichte ironie, een prettig soort tongue in cheek, nooit ver weg. Het draagt zeer bij aan de lezenswaardigheid van de boeken.

Het nadeel van die benadering is dat de historicus zich nog wel eens laat meeslepen door persoonlijke sympathieën en antipathieën. In zijn laatste boek zelfs in extreme mate, gezien zijn verbijstering over de baarlijke nonsens van Greet Hofmans en de goedgelovigheid van een flinke groep goed opgeleide mensen van aanzien. Types die diepe boodschappen vermoedden in zinnen als ‘Indien de Tijdwending door de cosmische krachten is ingezet en onder Opperste Leiding van Liefde wordt tot werking gezet, kan dit geen macht ter wereld tegenhouden. En wanneer het Nederlandse volk Paasgevoelig is verheven, zal het Nederlandse volk zijn eigen taak volbrengen omdat het niet alleen voorbestemd is, doch steeds zal blijven de Paasgedachten van iedere vernieuwing.’ Lieden die op een van de Oude Loo-conferenties niet onrustig op hun stoel gingen schuiven bij een voordracht met de titel De vina, het Indische gewijde muziekinstrument dat de zevenvoudige structuur van de mens symboliseert, maar eerder instemmend knikten.

Een soort Jomanda, zei een verslaggever op de radio bij de presentatie van Fasseurs boek in een poging om in Jip-en-Janneketaal duidelijk te maken wie die Greet Hofmans nu wel geweest was. Een verwijzing naar de Brabantse vrouw die in de tv-reclame getuigt van haar waarneming van ‘un grote roze wolk’ was misschien nog meer op zijn plaats geweest.

Een zwaar bedorven kind

Fasseur gebruikt de term ‘groepshypnose’ om de vergaande invloed van Hofmans op haar volgelingen en met name Juliana te beschrijven. En dat is opnieuw tegen het

[p. 80]

zere been van een deel van de critici. Want door zulke bewoordingen te kiezen, zou de schrijver de belangrijkste monarchale crisis van de afgelopen eeuw herleiden tot het cliché van de licht beïnvloedbare, vrouwelijke geest. Fasseur laat echter zien dat vrouwen én mannen blind achter Hofmans aanliepen.

Wat hij nalaat, is om bij een beoordeling van prins Bernhard te volharden in eenzelfde houding. Als het godsbesef van Juliana gehekeld wordt, mag ook de man die zijn leven lang geloofd heeft dat hij God zelf was niet gespaard worden. Als Juliana wordt opgevoerd als slachtoffer van groepshypnose, dient ook het dikwijls door champagne, kaviaar en andere luxe verdoofde beoordelingsvermogen van haar echtgenoot kritisch onder de loep te worden genomen. Waarom honen over de trouwe volgelingen van de gebedsgenezeres Greet Hofmans en zo mild zijn voor de kringen van avonturiers en dames en heren van twijfelachtig allooi waarin de prins-gemaal zich al te gemakkelijk placht te begeven? Het zou hem twintig jaar na de Greet Hofmans-affaire nog lelijk opbreken.

Zoals eerder is opgemerkt, zijn er ook vraagtekens te zetten bij de stelligheid waarmee Fasseur Bernhards stap naar bevriende journalisten beschrijft als een doordachte meesterzet om de monarchie te redden. De historicus moet in elk geval vooraf andere hypotheses (een vlucht naar voren, goed getimede sluwheid) hebben doordacht. Het was beter geweest als hij de lezers meer had laten delen in zijn afwegingen.

Behalve afkeer van de hem al te zweverige coterie rond Greet Hofmans lijkt Fasseurs eindoordeel beïnvloed door een zekere bewondering voor Bernhard. Wie de passages in de ministerraadsnotulen uit de jaren vijftig doorneemt waar de prins verslag doet van zijn goodwill-reizen, treft een sfeer aan van heeroom missionaris die zijn neefjes vertelt van zijn belevenissen. De toehoorders hingen aan zijn lippen. Zelfs kritische geesten lieten het na om scherpe vragen te stellen. Het is verleidelijk die houding te wijten aan de tijdgeest. Autoriteiten waren destijds nog autoriteiten. Maar ook op zijn oude dag wist Bernhard mensen op wonderlijke wijze voor zich in te nemen. ‘I make special price for you, because you are my friend,’ is een van de standaardzinnen waarmee souvenirverkopers in oosterse landen mogelijke klanten paaien. De prins probeerde dikwijls op soortgelijke manier een gevoelige snaar te raken. Waar de grens lag tussen werkelijke genegenheid en berekende attentie zullen zijn toekomstige biografen moeten beoordelen, om te beginnen Annejet van der Zijl, die naar verwachting nog dit jaar haar boek over Bernhard publiceert. Duidelijk is wel dat Juliana's echtgenoot vaak succes had: zelfs de overtuigde republikein Martin van Amerongen en het Volkskrant-duo Pieter Broertjes en Jan Tromp vielen voor de prins. Het heeft er alle schijn van dat Fasseur, die Bernhard een aantal malen ontmoette, evenmin ongevoelig is voor de betovering. Gevolg is dat oordelen nogal eens vergoelijkend uitvallen. Als er al wat verwijtbaars doorklinkt, dan wordt de prins-gemaal in de regel eerder neergezet als schelm dan als schurk.

Treffend is de door Fasseur aangehaalde karakterschets uit 1950 van W. van Tets, een diplomaat en de vroegere secretaris van Juliana in Canada, na een Zuid-Amerikareis van Bernhard. Tets zet de prins neer als ‘een zwaar bedorven kind, dat zijn wil wil doordrijven en hierin dikwijls slaagt dank-

[p. 81]

zij een natuurlijke charme en ook grote slimheid’.

Te lief en te goed

Met zijn soepele pen schrijft Fasseur sommige bronnen soms wel erg makkelijk af. De christelijk-historische politica freule Wttewaal van Stoetwegen, een goede vriendin van het Oranjehuis, zei over de verhouding tussen Wilhelmina en Juliana: ‘Van moederszijde is het minderwaardigheidscomplex er met de paplepel ingegoten: Neen kindlief, dat kun jij niet!’ De freule wordt door de historicus weggezet als ‘amateurpsycholoog’ op grond van Wilhelmina's commentaar na de inhuldiging van Juliana in 1948: ‘Je stem was een genot om te horen. Als geluid en intonatie ging je door alles heen en zeer indrukwekkend was je eed.’ Ook de inhoud kon moeders goedkeuring wegdragen: ‘In ieder geval een geheel nieuwe toonzetting, dus helemaal “vernieuwd”, bravo.’ Inderdaad een complimenteuze Wilhelmina. Maar om deze opmerkingen nu op te voeren als hét bewijs dat Wttewaal van Stoetwegen het mis had, gaat te ver. Zeker omdat zowel uit Juliana & Bernhard als uit de tweedelige Wilhelmina-biografie het beeld oprijst van een zeer beschermde opvoeding en een dochter die haar moeder liefheeft, maar soms ook als behoorlijk overheersend ervaart.

In interviews na de verschijning van zijn huwelijksverslag verwees Fasseur meermalen naar een uit 1950 daterende brief van Juliana's vriendin mevrouw Van Maasdijk-van Tuijll van Serooskerken als hét bewijs dat de koningin instemde met de aanwezigheid van Bernhards vriendin Lady Ann Orr-Lewis tijdens een aantal wintersportvakanties. ‘In St. Anton heb ik herhaalde malen aan je gezegd: “Jula je bent te lief en te goed.”,’ schrijft Van Maasdijk-van Tuijll van Serooskerken. ‘Nu zeg ik: “Jula je bent te naïef. [...] Zeg hem: Ik wil niets meer met Annie te maken hebben, ik wil ook niet dat de kinderen haar meer zien.’ Dat de koningin dat naliet, wil niet per se zeggen dat ze berustte in Bernhards buitenechtelijke verhouding. Fasseur zegt dat hij geen bewijzen heeft gevonden van het tegendeel. Dat Juliana er vrede mee heeft, lezen we echter evenmin. Misschien geven haar dagboeken uitsluitsel, als ze in de verre toekomst opengaan voor onderzoekers.

Zo toont Fasseur zich zowel op schrift als mondeling vaker de watervlugge jurist die handig gebruikt wat in zijn kraam te pas komt. Met datzelfde redeneergemak pakt hij de lezer in. Vergeleken met Lambert Giebels en Hans Daalder, die eerder een boek wijdden aan de Hofmans-affaire, heeft hij niet alleen toegang tot de meeste bronnen, maar is hij ook met voorsprong de aanstekelijkste verteller.

Literatuur

Cees Fasseur, Juliana & Bernhard. Het verhaal van een huwelijk. De jaren 1936-1956 (Amsterdam, Balans 2008)

Lambert J. Giebels, De Greet Hofmans-affaire. Hoe de Nederlandse monarchie bijna ten onder ging (Amsterdam, Bert Bakker 2007)

Hans Daalder, Drees en Soestdijk. De zaak-Hofmans en andere crises 1948-1958 (Amsterdam, Balans 2006)