Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 74]

Een katholiek verhaal van onthechting en gehechtheid
Het leven van een Afrikaanse missiezuster
Albert van der Zeijden

In 2000, na de dood van haar moeder, deed Joke Linders een bijzondere ontdekking. Bij het opruimen van de zolder vond ze een flinke verzameling brieven van en naar de zussen en broers van haar moeder, die zich hadden gewijd aan een leven voor God. Het meest aangesproken voelde zij zich door het leven van haar tante Aagje Wesselingh. Over deze missiezuster schreef ze het boek Witte zuster in donker Afrika, portret van een boerenfamilie, dat vorig jaar verscheen.

Na de tragische dood van missiezuster Aagje Wesselingh, die in 1938 tijdens een ongeval in Oeganda om het leven kwam, gaf haar congregatie een boekje uit met als titel Een vol missieleven. Alles voor allen. Het was bedoeld om informatie te geven over het werk van de Witte Zusters in Afrika. De brochure wist de aandacht van de bekende literator en hoogleraar Anton van Duinkerken te trekken. Van Duinkerken was gefascineerd door moderne heiligenlevens, die gekenmerkt werden door eenvoud en opofferingszin. In zijn boek Nederlandsche vromen van den nieuwen tijd (Hilversum 1941) zou hij erover berichten.

Het leven van Aagje Wesselingh (1892-1938) was op het oog weinig bijzonder. Als oudste dochter uit een boerengezin uit de Groenendijk, een buurtschap aan de Oude Rijn, koos zij ervoor om, net als haar tante, in te treden in een missiecongregatie en ‘zich in dienst te stellen van de christelijke beschaving der zwarte vrouwen’. Ongetwijfeld had het te maken met een diepe religieuze overtuiging, maar haar biografe Joke Linders vermoedt dat ook een verlangen naar avontuur en vrijheid meespeelde. Het verklaart voor Linders hoe een vrolijke meid als Aagje, wier zelfbewuste jeugdportret van vóór haar intrede in het klooster de omslag siert, bereid was de gelofte van armoede en gehoorzaamheid af te leggen om te kiezen voor een leven vol van ontberingen. Aagjes levenslustigheid komt tot uiting in kleine onschuldige grapjes tijdens voor haar belangrijke levensmomenten. Over haar feestelijke inkleding schrijft ze bijvoorbeeld aan haar ouders dat ze ‘bij de

[p. 75]

repetitie van deze ceremonie er danig om had moeten lachen maar op het moment suprème toch vurig had kunnen bidden’. De boog stond niet altijd gespannen voor deze jonge, vrolijke vrouw.

Desondanks zou het een zwaar leven worden, getekend door ziekte en opoffering en eindigend in een vroege dood. Haar eerste gelofte legde Aagje af in een hospitaal ergens in Algiers, maar nog voordat ze kon worden uitgezonden, werd ze ernstig ziek. Ze moest zelfs het Laatste Oliesel worden toegediend omdat gevreesd werd dat ze het niet zou redden. In het verre Nederland horen de ongeruste ouders erover in een brief van een andere zuster, soeur Adelaïde, die hun opgewekt maar weinig geruststellend schrijft dat Aagje altijd veel voor hen gebeden heeft en dat ‘ook hierboven bij Onze-Lieve-Heer zal blijven doen’. Wat volgde was echter een miraculeus herstel, hoewel het nog enkele jaren zou duren voor Aagje weer helemaal de oude was. Tekenend voor haar proces van onthechting is dat zij vanaf dat moment haar brieven naar huis begint te ondertekenen met haar kloosternaam Marie François de Borgia.

Nadat ze genezen is verklaard, reist ze door naar het huidige Oeganda. Haar belangrijkste verdiensten zouden vooral in het onderwijs liggen. Ze deed dit zo goed, dat ze zonder opleiding haar onderwijsacte kreeg, iets waarop haar ouders heel trots waren.

Onthechting en gehechtheid

Linders doet haar best de beweegredenen te doorgronden van een levenslustige vrouw die ervoor kiest haar leven op te offeren in dienst van de missie. Door de aard van het bronnenmateriaal is het eigenlijke thema van het boek echter een geheel ander. Door

Aagje Wesselingh, vlak voor het vertrek naar het klooster, 1912

de brieven van en aan haar ouders als uitgangspunt te nemen is, zonder dat Linders dat met zoveel woorden zegt, het echte thema van het boek het spanningsveld tussen onthechting en gehechtheid. Hierin ligt ook het bijzondere van dit boek.

Het kloosterleven wordt gekenmerkt door onthechting. Je begint een nieuw leven in dienst van God, en maakt je los van je oude verwanten en vroegere leven door een andere naam aan te nemen, je af te zonderen en als non gekleed te gaan. Voor Aagjes ouders, maar ook voor haarzelf, moet het niet altijd makkelijk zijn geweest, hoe sterk hun geloof ook was.

Hartverscheurend is het laatste afscheid in Marseille, vlak voordat Aagje wordt uitgezonden naar Oeganda. Het is de laatste kans voor de ouders om hun kind te zien en

[p. 76]

ze besluiten daarom af te reizen naar Zuid-Frankrijk. Deze laatste ontmoeting met hun dochter zou onvergetelijk zijn. Aagjes vader schrijft erover in een reisverslag dat hij bijhield in een schoolschrift. Samen met twee andere Nederlandse ouders van een Witte Zuster bezoeken ze met hun dochters Lourdes. Daar laten ze zich met z'n zessen op de foto zetten, een foto die in het boek is afgedrukt. Zoals vader in zijn dagboek zou schrijven: ‘Die vreugdevolle herinnering zal ons bijblijven en zo het Gods wil is dat we onze kinderen op deze aarde niet weer zullen zien, zal hij ons tot troost strekken op onze stervenssponde.’ Inderdaad hebben zij elkaar nooit meer teruggezien. Ze moesten het doen met brieven naar en uit het verre Afrika.

Ook thuis was het leven niet eenvoudig, zeker niet toen ook zus To en broer Frans besloten in te treden. To werd karmelietes, Frans ging net als Aagje werken in de missie, als Witte Pater. De op één na jongste zus Neeltje bleef thuis bij haar ouders, maar ook haar leven zou getekend worden door ziekte. Ook zij stierf jong, op 25 maart 1933, 38 jaar oud. Aagje kreeg de oorbellen, de broche, het kruisje, de armband en het horloge van haar overleden zus.

Een volgend hartverscheurend moment is het overlijden van To, in een klooster in Egmond. Ook To kampte met een slechte gezondheid. In 1936 schrijft ze in een briefje aan haar zus: ‘Als jullie dit lezen, heeft mijn bruidegom mij gehaald.’ Voor zijn vertrek naar Afrika had Frans nog afscheid kunnen nemen met een opgewekt ‘tot ziens in de hemel’. Ook dit hoort bij de onthechting die elk kloosterleven kenmerkt. Ziekte en dood dienen geaccepteerd te worden in blijmoedige aanvaarding en dank aan God. In Afrika bezoekt Frans zijn oudste zus Aagje. Voor Aagje is het een weerzien met haar wortels. Aan haar ouders schrijft ze: ‘Het was net of ik vaders stem hoorde.’ Samen horen ze van het overlijden van zus To. Pas als Frans vertrokken is en Aagje als aandenken een foto van haar zus, opgebaard op haar doodsbed, krijgt toegestuurd, dringt het verdriet echt tot haar door. Het gemis is groot. Dat geldt ook voor haar ouders; maar liefst zeven van hun in totaal twaalf kinderen overlijden op jonge leeftijd.

Terugblikkend op Aagjes leven is dit misschien nog het meest bijzonder: in al die onthechting en fysieke afstand bleef altijd sprake van een innige vervlechting en gehechtheid aan het gezin in Holland. De enige die er minder gevoel voor had, is jongste zus Jans, de moeder Linders. Aagje bleef altijd meeleven met de gebeurtenissen thuis. Maar Jans, die nog geboren moest worden toen Aagje naar Afrika vertrok, vatte dit wel eens op als bemoeizucht, bijvoorbeeld toen Aagje welgemeende adviezen gaf in verband met Jans' aanstaande huwelijk. Wat had zij te maken met die oudste zus, die zij nog nooit gezien had! Ook dit past in het proces van onthechting. Hoe kun je er nog bij horen als je al zolang je familie niet gezien hebt?

Het beste leven

Na haar auto-ongeluk in Oeganda, toen zuster Marie François de Borgia ‘regelrecht in de armen van haar Jezus vloog’, schreef soeur St. Nicolas naar Nederland dat ze nog in de ochtend voorafgaand aan het ongeluk ‘een intiem gesprek had gehad over haar goede ouders en over haar zus de karmelietes’. Tot het einde toe is deze boerenfamilie een hecht gezin gebleven. Daarvan

[p. 77]

getuigt het feit dat de brieven uit het verre Afrika altijd bewaard zijn gebleven, tot lang na Aagjes dood in 1938.

Ondanks alles heeft Aagje misschien wel gekozen voor het beste leven, zo constateert Linders in een bijzin ergens in het boek. Linders vertelt haar verhaal zonder opsmuk of vals sentiment. Ze plaatst zichzelf gelukkig niet op de voorgrond, zoals gebruikelijk in veel hedendaagse non-fictie, waarin van elk onderwerp een persoonlijke ontdekkingstocht wordt gemaakt en de biograaf belangrijker is dan de gebiografeerde. Die valkuil was ook voor Linders aanwezig. Ze had haar verhaal ook kunnen beginnen met het auto-ongeluk dat ze zelf kreeg in Oeganda, toen ze research deed naar het leven van haar tante (het verhaal staat afgedrukt in Biografie Bulletin 18, 2008 nr. 1), maar gelukkig heeft ze dit niet gedaan. Ook opzichtige anachronismen weet ze te vermijden. Alleen in het begin is een enkele keer sprake van een kleine slip of the pen, zoals op bladzijde 18 waar Linders de elfjarige Aagje, na het overlijden van haar kleine zus, zich laat afvragen ‘hoe zulk zwaar verdriet te rijmen viel met Jezus' goedheid en liefde’. In deze termen zal het elfjarige meisje dit nooit gedacht hebben, laat staan dat het bij haar geleid zou hebben tot een diepe geloofscrisis. Het lijkt mij eerder een terugblik van later of anders een invulling van Linders zelf, die er soms moeite mee heeft het onwankelbare katholieke geloof van haar familieleden te begrijpen.

Het is slechts een kleine onvolkomenheid in een verder voorbeeldige biografie die zich afspeelt in een lang vervlogen tijd, waarin het geloof een heel andere lading en betekenis had dan nu. Witte zuster in donker Afrika is een sympathiek familieportret van een gezin dat door uiteenlopende levenskeuzen in ruimtelijke zin ver uiteengeslagen werd maar in geestelijk opzicht altijd één geheel is blijven vormen.

Joke Linders, Witte zuster in donker Afrika, portret van een boerenfamilie (Amsterdam, Querido 2008)