Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 69]

Liever een fijngevoelige schets dan klodders verf
Over componistenbiografieën in Nederland
Helen Metzelaar

Het Biografie Bulletin van najaar 2008 had als thema ‘Biografie en muziek’. Naar aanleiding van dat thema laat Helen Metzelaar haar gedachten gaan over een aantal onderwerpen dat met dit thema verbonden is. Zoals de canon van de Nederlandse klassieke muziek.

Bijna allemaal kennen we momenten dat muziek ons diep raakt. Dat we een emotionele snaar voelen trillen bij het horen van bijvoorbeeld ‘Erbarme dich’ uit Bachs Matthäus Passion. Het thema van het vorige nummer van het Biografie Bulletin was ‘biografie en muziek’, waarbij de redactie een sterk accent op vrouwen legde.

Toen ik bij de Stichting Vrouw en Muziek werkte, voerden wij dikwijls verhitte discussies over het wijdverbreide geloof dat het hebben van muzikaal talent genoeg garantie biedt voor het ontwikkelen van een carrière als componist. In de praktijk gaat dat voor vrouwen echter minder op dan voor mannen. In een boeiend betoog stelde de Engelse componiste Ethel Smyth (1858-1944) in haar memoires:

There is not at this present moment (1933) one single middle-aged woman alive who has had the musical education that has fallen to men as a matter of course, without any effort on their part, ever since music was! Imagine then our feelings when people whip out their binoculars, sweep the landscape, and announce that so far, strange to say, no advancing army of eminent women composers is to be described on the horizon.

Zonder extra aandacht is de muzikale stem van vele componisten uit het verleden gedoemd tot stilte. Waarom kunnen we de laatste jaren weer de muziek van Leo Smit horen? Omdat de Leo Smit Stichting zich hiervoor inzet. En komt de prachtige pianomuziek van Leander Schlegel zomaar naar boven drijven? Nee, hiervoor zet de pianist Frans van Ruth zich in. Voor de muziek van Willem Pijper ijvert de Pijper Stichting en voor Alphons Diepenbrock heeft Eduard Reeser zich decennialang ingezet. Dat kunstenaars in de vergetelheid

[p. 70]

raken is van alle tijden en alle landen. De muziek van Jacques Hotteterre werd na zijn dood bijna onmiddellijk vergeten en Bachs composities werden lang beschouwd als hopeloos ouderwets. Nog in 1848 vonden sommige Nederlanders zijn meesterwerken ‘kille architectuur’, ‘een lege kerk’ die ‘would-be aristocraten’ aantrok.

In het themanummer ‘Biografie en muziek’ vertelt Melanie Unseld, hoogleraar musicologie aan de universiteit van Oldenburg, dat Constanze Weber, de vrouw van Mozart, negatief werd afgeschilderd in vroegere biografieën over Mozart. In een recent boek van Jane Glover, De vrouwen van Mozart, wordt een heel ander beeld van Constanze gepresenteerd. Glover laat zien hoe toegewijd Constanze was aan Wolfgang, ook na zijn overlijden. Hoe zij bij het verschijnen van een denigrerende necrologie over Mozart de hele oplage van zeshonderd stuks opkocht en liet vernietigen. Achttien jaar na het overlijden van Mozart trouwde Constanze met Georg Nikolaus von Nissen, die na zijn pensionering besloot de eerste grote biografie van Mozart te schrijven, een project waaraan beide echtelieden werkten.

Melanie Unseld vindt dat de biografie een integraal onderdeel van de muziekwetenschap moet worden. Ook benadrukt zij dat gender een grotere rol moet gaan spelen in de muziekbiografie, iets wat ik van harte onderschrijf. Zij haalt Ethel Smyth aan als voorbeeld van een vrouw die haar autobiografie niet gebruikte om de ontwikkeling van haar carrière te beschrijven, zoals vele mannelijke componisten dat doen, maar om uit te leggen hoeveel moeite het haar had gekost om zich in de mannelijke muziekwereld staande te houden.

Een canon van de Nederlandse klassieke muziek

De laatste tijd heeft de canon van de Nederlandse geschiedenis veel aandacht gekregen. Omdat muziek daarin niet voorkomt, nam de nps het initiatief tot het samenstellen van een canon van de Nederlandse klassieke muziek. Deze canon, die als een referentiekader van een gemeenschappelijke muziekcultuur moet dienen, bestaat uit vijftig ‘vensters’. Sommige ‘vensters’ zijn prominente musici: componisten zoals Jacob Obrecht, Jan Pieterszoon Sweelinck en Peter Schat, en beroemde dirigenten zoals Willem Mengelberg en Bernard Haitink. Van een aantal mannen in deze canon zijn al biografieën verschenen; de canon kan medebepalend zijn voor de keus van toekomstige biografen. Ook bij deze canon zou meer aandacht aan gender mogen worden besteed. De meer algemene ‘vensters’ geven een goed beeld van het Nederlandse muziekleven. Het zijn brede onderwerpen, zoals het Nederlandse koorleven en Nederlandse ensembles. Maar wat meteen opvalt, is de afwezigheid van vrouwen, behalve impliciet als uitvoerende musici en luisteraars, in vensters zoals de ‘Zaterdag Matinee’ of het ‘Naarden-gevoel’.

Hoewel de muziekcanon bedoeld is als een dynamisch begrip en niet als iets definitiefs, zal hij vermoedelijk niet snel worden gewijzigd. De canon van de klassieke muziek is gezaghebbend en reflecteert welke instanties en personen worden gezien als dragers van het Nederlandse erfgoed. In twee vensters worden vrouwen genoemd: Pauline Oostenrijk wordt opgevoerd als een van de vertegenwoordigers van de Nederlandse hoboschool, en Janine Jansen en

[p. 71]

Liza Ferschtman figureren in het venster ‘viooltraditie’. Curieus is het allerlaatste venster op de lijst: ‘harpcultuur’. Voor dit onderwerp worden zonder verdere uitleg drie vrouwen genoemd: de harpisten Rosa Spier, Phia Berghout en Vera Badings. Dit venster had een geschikte gelegenheid kunnen zijn om in te gaan op het historische verband tussen muziekinstrumenten en geslacht. Aan het einde van de negentiende eeuw was de harp het instrument dat vrouwen ingang in het door mannen gedomineerde Nederlandse orkestbestel bood.

Van een canon verwacht men dat hij historisch inzicht biedt. Helaas schiet deze canon te kort; hij reflecteert de machtsstructuren van het Nederlandse muziekleven van vroegere tijden, toen mannen het muziekleven domineerden. Dit is een canon die de verschuiving naar een evenwichtiger vertegenwoordiging van beide geslachten buiten beeld laat.

Een nieuw venster dat deze fundamentele genderverschuiving had kunnen tonen is de sterke groei van het muziekonderwijs aan het einde van de negentiende eeuw. Terwijl in voorgaande eeuwen muzieklessen door muziekmeesters werden verzorgd, werd aan de vooravond van de twintigste eeuw het muziekonderwijs in toenemende mate toebedeeld aan vrouwen. De opkomende middenklasse wilde de levensstijl van de hogere klasse imiteren en daardoor groeide de vraag naar muziekonderwijs. Het geven van muziekles en het schrijven van kinderliedjes boden ongehuwde vrouwen een goede mogelijkheid tot een bescheiden carrière. Tussen 1888 en 1913 werden door de Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst 326 diploma's uitgereikt: 285 aan vrouwen en 41 aan mannen. In dezelfde periode werden door de Nederlandsche Toonkunstenaarsvereeniging 968 diploma's overhandigd aan 806 vrouwen en 162 mannen. Frappant is het contrast met de samenstelling van de examencommissies van beide instellingen. Bij Toonkunst bestonden de commissies uit zeven vrouwen en 210 mannen, terwijl bij de Toonkunstenaarsvereeniging 22 dames en 498 heren zitting hadden.

Muziekbiografieën

Terug naar het themanummer ‘Biografie en muziek’. Het artikel van Jurjen Vis gaat in op een moeilijk probleem voor de biografen van componisten: in hoeverre moet een biograaf composities bespreken met gebruikmaking van muziektechnische termen? Vroeger nam ik lange analytische beschrijvingen van muziekstukken op in publicaties, maar ik ben hiervan teruggekomen. Net als Vis vind ik dat gedetailleerde besprekingen van composities een biografie onnodig log maken. Analytische beschouwingen dragen weinig bij aan de appreciatie van de muziek. Terwijl een muziekstuk ons onmiddellijk diep kan raken, zal een analytische beschrijving van ditzelfde stuk ons meestal koud laten. In mijn biografie van de componiste-pianiste Henriëtte Bosmans (1895-1952) heb ik mijzelf beperkt tot korte besprekingen van haar composities in de lopende tekst. De biografe van de componiste en ethnomusicologe Ruth Crawford-Seeger (1901-1953) heeft het anders aangepakt door de composities in twee aparte hoofdstukken te bespreken. Ook wijdt zij aparte hoofdstukken aan Crawfords transcripties van Amerikaanse volksliedjes en aan haar arrangementen daarvan. Deze aanpak is alleszins aanvaardbaar: de lezers kunnen zelf kiezen of ze zich

[p. 72]

al dan niet willen verdiepen in de muziekbesprekingen.

Vis heeft de laatste jaren meerdere biografieën van Nederlandse componisten geschreven. In zijn bijdrage aan dit themanummer geeft hij aan dat bij Leo Smit en Jacques Beers er een schrijnend tekort aan bronnen was, iets wat ook geldt voor mijn biografie van Henriëtte Bosmans. Dit probleem is voor componisten uit het verre verleden vaak nog sterker. Zo heb ik over twee Haagse vrouwen geschreven, de componiste Josina van Boetzelaer (1733-1795) en de pianiste-componiste Gertrude van den Bergh (1793-1840), terwijl over beiden zeer weinig bronnen bestaan.

Met betrekking tot Julius Röntgen vertelt Vis dat hij een overvloed aan materiaal aantrof. Bij het ordenen van zijn bronnen heeft hij een structuur gekozen die tot herhalingen leidt. In plaats van een chronologische behandeling verkoos hij verschillende aspecten van Röntgens muzikale activiteiten van begin tot eind apart te presenteren. Zo beschrijft hij in een hoofdstuk Röntgens lange carrière op de Amsterdamse Muziekschool en het Conservatorium, waarbij hij bladzijde 180 eindigt met een herdenkingsconcert voor Röntgen na diens overlijden. Iets verder, in het hoofdstuk over Röntgen en het Concertgebouworkest, wordt er weer een herdenkingsconcert voor zijn overlijden gehouden, nu in de Grote Zaal van het Concertgebouw. En hoofdstuk ii, ‘De Duitser Röntgen’, sluit nogmaals af met zijn dood. Na zijn sterven moet Röntgen elke keer in het volgende hoofdstuk herrijzen om een andere rol in zijn drukbezette muziekleven te vervullen. Tot slot is er nog een hoofdstuk waarin zijn ziekte en dood uitvoerig aan bod komen.

Verder is aan de titels van zijn hoofdstukken te zien dat Vis de mannelijke collegae van Röntgen op een hoger podium zet dan de vrouwen. Er zijn hoofdstukken over Brahms, over Grieg, over Messchaert en over Mengelberg. De vrouwen in Röntgens leven worden bij elkaar gezet in het hoofdstuk ‘Vrouwen’. Hier bespreekt hij vier vrouwen: twee vriendinnen van Röntgen en zijn twee echtgenotes. Beide echtgenotes, Amanda Maier en Mien van der Hoeven, waren voortreffelijke musici. Omdat zijn tweede vrouw tot na Röntgens dood een belangrijke rol heeft gespeeld, is zij in de rest van het verhaal sterk aanwezig.

In de inleiding van deze biografie stelt Vis dat een biograaf moet proberen het leven van zijn held te doorgronden en te duiden. Elke biograaf zal dit op een andere mannier doen, met een eigen stijl en opzet. In mijn biografie van Bosmans was ik terughoudend, omdat ik hetzelfde probleem had als Vis in zijn biografieën van Smit en Beers: een schrijnend tekort aan persoonlijk materiaal. Pas bij de behandeling van de laatste jaren van Bosmans leven kon ik haar persoonlijkheid scherper tekenen.

Een interview in hetzelfde nummer van het Biografie Bulletin ondersteunt mijn visie over biografie. In dat interview stelt Douwe Draaisma dat biografen ‘zich bewuster moeten zijn van het gegeven dat ze een logica aanbrengen die er misschien helemaal niet is geweest’. In terughoudendheid kan een biograaf respect tonen; liever een fijngevoelige schets dan grote klodders schreeuwerige verf die zelfgecreëerde contouren neerzetten.

[p. 73]

Literatuur

Christoph Wolff, Johann Sebastian Bach, the Learned Musician (New York/Londen, Norton 2001)

Ethel Smith, Female Pipings in Eden (Londen/New York, Davies 1933)

Georg Nikolaus von Nissen, Biographie W.A. Mozarts (1828, facsimile Hildesheim 1984)

Jane Glover, De vrouwen van Mozart (Amsterdam, Nieuw Amsterdam Uitgevers / Tielt, België, Lannoo 2006)

Judith Tick, Ruth Crawford Seeger: A Composer's Search for American Music (New York/Oxford, Oxford University Press 1997)

Helen Metzelaar, ‘Twee onbekende portretten van een 18de-eeuws Haags echtpaar’, in Jaarboek Die Haghe (2006) 12-21: over Josina van Boetzelaer.

Helen Metzelaar, Josina van Boetzelaer, Raccolta d'arie sciolte con sinfonia, Opera ii, and Arie sciolte e Coro con Sinfonia, Opera Quarta (Utrecht, kvnm 2007).

Helen Metzelaar, ‘Gertrude van den Bergh’ in H. Metzelaar (red), Zes vrouwelijke componisten (Zutphen, Walburg Pers 1991), 21-51

Helen Metzelaar, From Private to Public Spheres: Exploring Women's Role in Dutch Musical Life from c. 1700 to c. 1880 and Three Case Studies (Utrecht, Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis 1999)

Helen Metzelaar, ‘Zonder muziek is het leven onnodig’: Henriëtte Bosmans (1895-1952), een biografie (Zutphen, Walburg Pers 2001)