Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 82]

Walsen en schieten
Een authentieke getekende documentaire
Eva Gerrits

De Israëlische regisseur Ari Folman diende als soldaat in het conflict tussen Israël en Libanon in 1982. Daar werd hij, net als vele andere jonge Israëliërs, voor het eerst geconfronteerd met de waanzin van oorlog. Hij vertelt zijn verhaal in de onconventionele, autobiografische animatiefilm Waltz With Bashir, een gefictionaliseerde documentaire, een schuldbekentenis en een krachtig pleidooi tegen oorlog in één.

De waanzin van de oorlog is niet zomaar te verfilmen. Neem een moderne klassieker als Saving Private Ryan, met de beroemde openingsscène van de geallieerde landing op D-Day: Steven Spielberg koos ervoor de kijker de schokkende beelden van soldaten die bij bosjes worden neergemaaid van zo dichtbij mogelijk te laten zien. Die waanzinnige massascène contrasteert met het verhaal van de kleine geallieerde eenheid die één Amerikaanse soldaat uit de gruwel moet zien te halen en veilig thuis afleveren, omdat de moeder van de soldaat al drie zoons in de oorlog heeft verloren en de drie overlijdenstelegrammen op één dag heeft ontvangen. Daarbij is ze ook nog weduwe. Dit scenario is losjes gebaseerd op de werkelijkheid: de Amerikaanse sergeant Frederick Niland werd van het front naar huis teruggestuurd omdat twee van zijn broers in de oorlog waren omgekomen en één werd vermist. Die vermiste broer werd later levend teruggevonden in Japan. Er kwam geen geallieerde missie aan te pas en Nilands moeder was geen weduwe. Met andere woorden: om er een oorlogsfilm met overtuigingskracht van te maken, werden de feiten gefictionaliseerd met toevoeging van een flinke dosis sentiment; het drama kreeg een logisch einde en het scenario werd ondersteund door beelden waarin de nadruk lag op gruwelijke en realistische details.

Geheugenverlies

De Israëlische regisseur Ari Folman doet in Waltz With Bashir het tegenovergestelde. Het verhaal is autobiografisch en wordt fragmentarisch verteld, de toon is terloops

[p. 83]

Het personage Ari Folman in Waltz With Bashir

in plaats van sentimenteel en de beelden zijn surrealistisch.

Folman vertelt zijn eigen verhaal: op een avond zit hij in de kroeg met een oude vriend. De vriend vertelt hem over een terugkerende nachtmerrie waarin hij wordt achtervolgd door zesentwintig honden. De droom heeft te maken met herinneringen aan de oorlog met Libanon: het was zijn taak op een nachtelijke missie blaffende honden af te schieten, om te voorkomen dat de Libanezen door de honden geattendeerd zouden worden op de aanwezigheid van de Israëliërs. Mensen doden kon hij niet; zo kon hij zich nog nuttig maken. Maar iedere gedode hond herinnert hij zich nog precies. Het verhaal van zijn vriend zet Folman aan het denken: wat weet hij nog van zijn ervaringen in de oorlog met Libanon? Niets. Op één herinnering - of is het een hallucinatie? - na, is hij die periode in zijn leven kwijt. In een poging het ontbrekende deel van zijn geheugen terug te krijgen, zoekt Folman oude vrienden en oorlogskameraden op. Hun verhalen helpen hem zijn geheugen op te frissen. Ook die ene herinnering valt op zijn plek - het is een droombeeld dat is ontstaan uit een complex verband tussen schuldgevoelens jegens zijn grootouders die zijn omgekomen in Auschwitz, en wroeging over zijn eigen betrokkenheid bij een zwarte episode uit de oorlog met Libanon: de moordpartijen in de vluchtelingenkampen Sabra en Shatila, door christelijke falangisten uitgevoerd onder het toeziend oog van het Israëlische leger.

De werking van het geheugen

Folmans aanpak is nieuw: hij heeft de gesprekken die hij met zijn kameraden voerde, gefilmd en die beelden laten overtekenen in een animatiestudio. Hun uiterlijk is zo getrouw mogelijk weergegeven en je hoort hun stemmen. De nagetekende mensen zijn door hun gestileerde uiterlijk verworden tot personages met archetypische kenmerken. Dat versterkt de essentie, maakt identificatie makkelijker en tegelijkertijd schept het een afstand tussen het getekende en de werkelijkheid. De keuze voor animatie boven een traditionele gefilmde documentaire maakt het bovendien mogelijk niet alleen de geïnterviewden, maar ook hun herinneringen, dromen en hallucinaties zo realistisch mogelijk in beeld te brengen. Doordat alles is getekend verdwijnt de hiërarchie tussen werkelijkheid, droombeeld en hallucinatie, wat vergelijkbaar is met de manier waarop het geheugen werkt. Dat effect wordt nog versterkt door de fragmentarische structuur van de film. Kortom: juist door middel van kunstgrepen en een subjectieve blik geeft Folman de film een authentiek en realistisch karakter.

Hallucinant

Het trauma dat de jonge soldaten hebben opgelopen wordt voelbaar in de nachtmer-

[p. 84]

rie-achtige oorlogsscènes en weerklinkt in de realiteit van hun nachtmerries. De personages bewegen zich voortdurend als droomfiguren: hun motoriek heeft iets slepends, iets onwerkelijks, waardoor alles het hallucinante karakter van een oorlog uitademt. Een van de scènes waarin dat het sterkst tot uitdrukking komt, is die waarnaar de filmtitel verwijst: jonge Israëlische soldaten zoeken op straat dekking tegen Libanese schutters in de flats die hen omringen. Dan verliest een van de Israëliërs zijn zelfbeheersing, springt tevoorschijn en begint als een razende om zich heen te schieten terwijl hij in zijn eentje een wals danst. Hij walst maar en hij schiet maar door, tussen de flats die behangen zijn met affiches van Gemayel Bashir, de Libanese president. Je kunt je bij het zien van dat beeld iets voorstellen van de waanzin waarin de jonge soldaten verkeren.

Waar gebeurd

De krachtigste scène is voor het laatst bewaard. Terwijl Folman in zijn herinnering een vluchtelingenkamp inloopt, komt een stroom huilende vrouwen hem tegemoet. Het gehuil klinkt griezelig echt en dan maakt Waltz With Bashir voor één keer gebruik van filmmateriaal met echte mensen. De afstand tussen het getekende beeld en de werkelijkheid verdwijnt. De animatie maakt plaats voor echte vrouwen, die neerhurken tussen de afgeslachte mannen in het kamp. Dit is geen hallucinatie, dit is waar gebeurd.

Waltz With Bashir (Israël, Duitsland, Frankrijk, Verenigde Staten, 2008). Regie: Ari Folman. Scenario: Ari Folman. Met: Ron Ben-Yishai, Ronny Dayag, Ari Folman, Dror Harazi, Yerezkel Lazarov, Mickey Leon, Ori Sivan, Zahava Solomon.