Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 47]

Het laatste jaar van mijn moeder
Dagboekaantekeningen met een rode draad
Rob van Essen

In 2005 verscheen Het jaar waarin mijn vader stierf, waarin Rob van Essen niet alleen het ziek- en sterfbed van zijn vader beschreef, maar ook hun onderlinge relatie en de vragen waarmee hij na zijn dood bleef zitten. De min of meer toevallig gekozen vorm van het boek bleek verrassend goed bij het onderwerp te passen, al zegt dat misschien meer over de zoon dan over de vader. Een voorbeeld van autobiografisch literair proza.

In het voorjaar van 2004 vroeg de redactie van het literaire tijdschrift Tzum of ik een bijdrage wilde leveren aan hun rubriek ‘Schetsboek’. In die rubriek wordt schrijvers een vrijplaats geboden voor losse invallen waarvoor in hun overige werk geen plaats is. Ik vulde de rubriek met een aantal aan mijn dagboeken ontleende aantekeningen en observaties, en toen mijn toenmalige redacteur mijn bijdrage las, zei ze: ‘Daar moet je een boek van maken.’ Ik zei dat er dan wel een rode draad in verwerkt moest worden, anders zou het een boek worden dat als los zand aan elkaar hing. Die rode draad lag voor de hand: nog geen jaar eerder, in augustus 2003, was mijn vader overleden. We besloten dat het een boek moest worden met losse, dagboekachtige notities die samenhang zouden krijgen door aantekeningen over het ziekteproces en de dood van mijn vader. Om het fundament nog verder te verstevigen, besloot ik dat het boek een jaar zou moeten beslaan, verdeeld in twaalf hoofdstukken, van januari tot december. De juiste titel diende zich zo als vanzelf aan.

Dat ik, toen er een rode draad moest worden verzonnen, meteen bij mijn vader uitkwam, lag voor de hand, want ik wilde altijd al over hem schrijven; ik had tot dan toe alleen de juiste vorm niet weten te vinden. Dat ik over mijn vader wilde schrijven, is ook niet verrassend. Mijn vader was behalve schoolhoofd ook schrijver. Hij schreef christelijke kinderboeken die in de jaren zeventig en tachtig in bevindelijk gereformeerde kringen veel werden gelezen. Ik wil niet beweren dat ik het vak van hem heb ge-

[p. 48]

leerd, maar wel heb ik het door zijn voorbeeld van jongs af aan normaal gevonden dat je iets kon doen als ‘boeken schrijven’. Sommige boeken schrijven zichzelf. Het jaar waarin mijn vader stierf had zich voor een deel al zelf geschreven voordat ik eraan begon. Ik kon uitgaan van bestaande dagboekaantekeningen uit 2003, al moesten die wel worden geredigeerd, herordend en aangevuld. Allereerst schoof ik de dood van mijn vader een paar maanden op, van augustus naar oktober. Om de eenheid van het boek te vergroten, wilde ik dat het van januari tot en met december liep. Door het aftakelingsproces van mijn vader een paar maanden later te laten beginnen, paste zijn langzame gang naar de dood beter in een kalenderjaar.

De gekozen vorm bracht voor- en nadelen met zich mee. Het boek moest de illusie wekken van een dagboek, dat door de auteur gedurende het sterfjaar van zijn vader wordt bijgehouden. Ik werkte aan het boek in 2004 en 2005, maar alles wat ik schreef moest in de vorm gegoten worden van iemand die schrijft in 2003. Bij de samenstelling van het boek moest ik er rekening mee houden dat mijn vader in driekwart van het boek nog in leven is. Dat gegeven had invloed op de toon van de terugblikken op zijn leven die ik in het boek verwerkte; ik moest uitkijken dat ik niet te vroeg over hem in de voltooid verleden tijd ging schrijven. Verder konden door de dagboekachtige structuur geen lange stukken of doorwrochte analyses in het boek worden opgenomen. De aantekeningen moesten altijd iets verkennends en voorlopigs blijven houden.

Aan de andere kant is Het jaar waarin mijn vader stierf geen echt dagboek, waarin alleen aantekeningen uit de betreffende periode thuishoren. Ik heb als het zo uitkwam ook toepasselijke aantekeningen uit vroeger jaren gebruikt (en ook een paar uit de jaren na 2003). Vaak waren dat aantekeningen die pasten bij de stemming van een bepaalde maand, of korte leesverslagen van toepasselijke romans (al heeft Vaders en zonen van Toergenjev het boek niet gehaald; dat vond ik iets te veel voor de hand liggen). Ook heb ik aantekeningen toegevoegd die over het schrijven zelf gingen; dat was tenslotte de zaak die we gemeen hadden. Tot slot heb ik ook een aantal herinneringen aan mijn vader in het boek verwerkt die niet op bestaande aantekeningen zijn gebaseerd.

Desillusie en berusting

Een groot voordeel van de dagboekvorm was dat het lijden en sterven van mijn vader werd ingebed in een groter geheel. Het gaat niet alleen over hem, maar ook over mij, waardoor de relatie tussen ons bijna automatisch centraal komt te staan. Dat was precies waar ik ooit nog eens een boek aan had willen wijden. Ik had altijd het idee gehad dat ik daar pas veel later aan toe zou zijn, maar nu kreeg ik het min of meer in de schoot geworpen, door de vraag van de redactie van Tzum en daaropvolgende opmerking van mijn redacteur. Ik betwijfel of ik er anders ooit achter was gekomen dat de dagboekvorm de perfecte draagconstructie vormde voor het boek dat ik altijd nog eens had willen schrijven.

Tijdens het schrijven van het boek kwam ik niet tot nieuwe inzichten over mijn verhouding met mijn vader. Wel was het zo dat het opschrijven en uitwerken van mijn ideeën en meningen over hem ervoor zorgde dat ik conclusies die ik al eerder had getrokken niet langer kon ontkennen. Dat

[p. 49]

zorgde uiteindelijk voor een wat treurig stemmend gevoel van bevrijding.

Maar voor ik zover was, had ik nog wel enige aanmoediging nodig. Nadat hij de eerste versie van het boek had gelezen, zei mijn toenmalige uitgever dat er volgens hem meer speelde tussen mij en mijn vader dan ik had laten blijken. Hij had gelijk, want op het laatste moment had ik in een laffe bui een aantal aantekeningen uit het manuscript verwijderd die ik te ver vond gaan. In de tweede versie heb ik die fragmenten hun rechtmatige plaats weer terug gegeven.

De bedoelingen van Het jaar waarin mijn vader stierf waren altijd literair, nooit therapeutisch. Het is voor een deel wel een verslag van een therapeutisch proces; de manier waarop ik de laatste maanden voor zijn dood met hem omging, heeft me op een bepaalde manier met mijn vader verzoend. Nadat het boek was uitgekomen merkte ik dat ik eigenlijk steeds minder aan hem dacht. Ik had geen grote gevechten meer met hem te leveren. Misschien heeft het schrijven van het boek inderdaad een therapeutische werking gehad. Ik ben een beetje huiverig voor die conclusie, alsof het iets is om je voor te schamen. Wat ook weer onzin is.

Toch ging het niet om mij, maar om de lezers. Uiteindelijk moeten ook schrijvers van autobiografisch proza niet hun eigen gevoelens uitdrukken, maar die van de lezer, wil hun werk tenminste zin hebben. Een van de manieren om dat te doen is de lezers niet te overvoeren, maar ze gerichte herinneringen en observaties voor te schotelen die ook herkenbaar zijn voor iemand die er niet bij was en de personen in kwestie niet kent. Dat betekent niet dat je lezers clichématige situaties voor moet schotelen. Het is minder een kwestie van inhoud dan van stijl. Door persoonlijke mededelingen in een afstandelijke stijl te verpakken, kun je de impact van die mededelingen vergroten. Het verhaal van iemand die zijn woorden zorgvuldig kiest heeft meer effect als het van een afstandje wordt verteld dan wanneer het direct in je gezicht wordt geschreeuwd. Als schrijver heb je meer aan lezers die zich geconcentreerd naar je toebuigen dan aan lezers die terugdeinzen en van schrik hun handen voor hun oren slaan.

Er is één aspect van het boek waarbij ik minder aan de belangen van de lezers heb gedacht, en dat is de inventarisatie van het werk van mijn vader. Het is ook het enige aspect dat zich onttrekt aan de dagboekvorm. Voor een uitputtende behandeling van al zijn toneelstukken voor kinderen, jeugdboeken en columns was geen plaats, maar ik wilde toch wel iets over zijn werk schrijven. Als ik het niet deed, zou waarschijnlijk niemand het doen. Aan de hand van een aantal titels heb ik zijn oeuvre beschreven in een min of meer chronologisch verslag, dat in fragmenten door het hele boek heen is geplaatst. Het werd een wat treurig verhaal van dalende populariteit en afnemende kwaliteit dat goed paste bij de rest van het boek. Het weerspiegelde niet alleen het verslag van de fysieke aftakeling van mijn vader waarin het was opgenomen, maar zijn hele levensverhaal, dat hoopvol begon met een bevrijding maar uiteindelijk eindigde in desillusie en berusting. Ook dat levensverhaal heb ik in fragmenten in het boek verwerkt - voor zover ik dat verhaal kende.

Raadsels

Mijn vader was iemand die mensen op afstand hield. Tijdens zijn laatste maanden ben ik dichterbij hem gekomen door zo nu en dan voor hem te zorgen en 's nachts een

[p. 50]

paar keer naast hem te waken toen hij niet meer zelfstandig naar de wc kon. Gepraat hebben we ook toen weinig. Hij leek een bepaalde mate van rust te hebben bereikt en ik zag het niet als mijn taak om die rust te verstoren door hem te gaan interviewen over de raadsels uit zijn leven. In het verleden had hij vragen over zijn leven altijd badinerend afgedaan. Hij haalde graag anekdotes uit zijn jeugd op, maar over de tijd daarna was hij zwijgzaam. En nu was hij aan het aftakelen en versimpelen - geen man die eindelijk eens op een bevredigende manier je vragen zou kunnen beantwoorden.

Het grootste raadsel is dat mijn ouders ooit zijn teruggekeerd naar de kerk. Ze kwam allebei uit een streng gereformeerd milieu, waaruit ze zich na hun trouwen losmaakten. Ze werden een modern echtpaar, met moderne jaren vijftigmeubelen en moderne kinderen, en toen ze in de veertig waren, keerden ze terug naar de zwartekousenkerk uit hun jeugd. Dat was een beslissing die ook voor hun kinderen nogal wat gevolgen had. De reden voor die terugkeer werd altijd vaag gehouden. Een midlifecrisis? Een huwelijkscrisis? Nostalgie naar geborgenheid van vroeger? Toen mijn vader de vragen niet meer kon beantwoorden, schreef ik ze op. Mijn pogingen om een antwoord te vinden bleven iets voorlopigs houden, omdat ik er eigenlijk nooit ben achter gekomen wie hij was. Die voorlopigheid past uitstekend bij de dagboekachtige vorm van het boek.

Romantische onzin

Toen Het jaar waarin mijn vader stierf was verschenen, bleek het moeilijk in te delen. Veel mensen beschouwen het als een dagboek, hoewel het boek nooit zo is aangekondigd. Volgens het nur-nummer, het systeem waarmee boeken in genres worden ondergebracht, is het een literaire roman. Zelf noem ik het boek ‘een kroniek’ of een ‘autobiografische roman’, maar beide termen klinken een beetje moeizaam. Bij de Amsterdamse boekhandel Athenaeum staat het al jaren bij de afdeling rouwverwerking. Het boek zou zich goed thuis voelen op een afdeling die ‘autobiografisch literair proza’ zou heten; wat weer iets anders is dan de afdeling ‘Tragic life stories’ van de Britse boekhandelketen Waterstone.

Een lastig genoeg genre, trouwens, dat autobiografische literaire proza. Je wordt geconfronteerd met allerlei buitenliteraire vragen als: kan ik dit wel vertellen, moet ik dit niet verzwijgen, ben ik wel eerlijk genoeg? Sommigen beschouwen het als een doodzonde wanneer je als schrijver bestaande personen ontziet, maar ik bekijk dat liever van geval tot geval, en eigenlijk vind ik het romantische onzin. Het uitgangspunt dat je mensen moet behandelen op de manier zoals je zelf zou willen worden behandeld, verliest niet meteen al zijn geldigheid zodra je achter je toetsenbord gaat zitten. Maar helemaal bevredigend is die gedachte toch ook niet; je moet als schrijver niet te braaf worden.

Dat mijn moeder, mijn broer en mijn twee zussen slechts bijrollen spelen in Het jaar waarin mijn vader stierf, is uiteraard een gevolg van het gekozen perspectief: het boek gaat over mijn vader en mijn relatie met hem. Ik had het boek een extra dimensie kunnen geven door meer aandacht te besteden aan de verhoudingen binnen het gezin, maar dan had ik me te vaak moeten afvragen wat ik wel en wat ik niet kon en wilde vertellen. Ik houd mezelf voor dat het ontbreken van die dimensie het boek uiteindelijk strakker en dus beter heeft ge-

[p. 51]

maakt (dat is pas een doodzonde: als schrijver mensen ontzien met als resultaat een beter boek), maar op andere momenten vraag ik me af of ik mijn eigen rol niet te veel heb gestileerd door een hoop gedoe te verzwijgen, met andere woorden, of ik door anderen te ontzien ook mezelf niet te veel heb gespaard.

Om ze voor te bereiden op wat komen zou, heb ik voordat het boek uitkwam mijn broer en zussen de drukproeven laten lezen. Met opzet had ik ze geen eerdere versies laten zien. Drukproeven zien er definitief genoeg uit om de indruk te wekken dat er niets meer aan veranderd kan worden. Ze hadden geen van alle trouwens doorslaggevende bezwaren tegen het boek.

Ook mijn moeder heb ik op de komst van het boek voorbereid, door haar de brochure van de uitgeverij te laten zien waarin het boek werd aangekondigd. Ze las de aanbiedingstekst niet uit, omdat ze de lettertjes te klein vond. Ik geloof dat ik haar nog een stukje heb voorgelezen, maar haar wereld, die toch altijd al voornamelijk uit haarzelf had bestaan, was de afgelopen jaren steeds kleiner geworden en al snel dwaalden haar gedachten af. Toch had ze er wel iets van meegekregen. Toen mijn oudste zus een week later bij haar langsging en vroeg hoe het ging, zei mijn moeder dat het allemaal niet meeviel. ‘En nou is Rob ook nog een boek aan het schrijven: Het laatste jaar van mijn moeder.’

Een telefoontje

Soms vraag ik me af of ik niet veel meer had moeten aandringen, als mijn vader weer eens een ontwijkend antwoord gaf op een vraag over zijn verleden. Toch altijd te veel - misplaatst - ontzag voor hem gehad, waarschijnlijk. Toen Het jaar waarin mijn vader stierf net uit was, werd ik gebeld door een tante van me, de weduwe van een broer van mijn vader. Ik had geschreven dat mijn ouders na hun huwelijk met de kerk braken, maar zij vertelde me dat ze dat al vóór hun trouwen hadden gedaan. Ze waren dus niet in de kerk getrouwd, en bij hun huwelijk in hun toenmalige woonplaats Den Haag was bijna niemand van de familie Van Essen aanwezig geweest. ‘Je oma was er niet,’ zei mijn tante, ‘maar je opa kon er niet mee leven dat zijn oudste zoon zou trouwen zonder dat hij er bij was. Dus die is toen in zijn eentje van Leiden naar Den Haag gegaan om dat huwelijk bij te wonen.’ Dit verhaal was nieuw voor me, maar ik begreep opeens waarom er in het fotoalbum van mijn ouders maar één foto van hun huwelijk zat - een foto waar ze alleen opstonden.

Misschien moet ik wat mensen langs, nu nog niet iedereen dood is die mijn vader als jonge volwassene heeft meegemaakt. De dagboekvorm van Het jaar waarin mijn vader stierf stond geen uitgebreide zoektochten of interviews toe - het zou impliceren dat ik nog tijdens zijn leven of vlak na zijn overlijden al uitgebreid op zoek was gegaan naar de man die hij was geweest, en dat zou iets overhaasts hebben. Maar ook buiten het boek om heb ik nooit plannen in die richting gehad. Zelfs na het telefoontje van mijn tante kreeg ik niet de neiging eens wat andere mensen te bellen. Blijkbaar leef ik liever met vragen waarover ik kan speculeren dan met antwoorden. De tentatieve, voorlopige dagboekvorm past misschien wel beter bij mij dan bij het leven van mijn vader; met andere woorden: de vorm past uitstekend bij hoe ik over mijn vader wilde schrijven. Zelfs autobiografische boeken zeggen uiteindelijk meer over de schrijver dan over het onderwerp.