Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 39]

De filmmaker als archeoloog
Familiefilms als egodocument
Rafke Engels

Familiefilmpjes tonen aan dat ook in tijden van crisis en oorlog het dagelijks leven gewoon doorgaat. Juist omdat het tijdsbeeld dat ze geven nog niet door latere gebeurtenissen is gekleurd, zijn ze van historische waarde. Rafke Engels over het belang van familiefilmpjes en de manieren waarop regisseurs met die opnamen om kunnen gaan.

Een oorlogsfilm zonder plat gebombardeerde steden of tanks, maar juist met gezinstafereeltjes en allerlei feesten - dat is niet wat het publiek verwacht van een film opgenomen tussen 1932 en 1942. Gedurende deze tien jaar werd de joodse familie Peereboom gefilmd door Max, de oudste zoon van de familie. In 1997 zijn deze filmpjes geanalyseerd en samengevoegd met andere amateurfilmpjes door de cineast Peter Forgács. Dit leverde een uitzonderlijk werk op: De Maalstroom, een familiekroniek. Wat is de biografische en historische waarde van zulke familiefilmpjes?

De familiefilm heeft normaal gesproken maar één doelgroep: de familie. Aangezien zo'n film binnen het gezin wordt gemaakt en bewaard, is het voor een buitenstaander vaak moeilijk die te volgen. Vandaar dat Forgács in De Maalstroom de namen van de familieleden bij hun gezichten plaatst. Zo gaan de personen en uiteindelijk ook de beelden, voor niet-familieleden leven.

Simon, de jongste broer van Max, trekt herhaaldelijk een gekke bek in de camera. Dit doet hij niet om de film te verpesten, maar omdat hij een reactie bij zijn broer wil uitlokken. Dat is een typisch kenmerk van een familiefilm. De gefilmde mensen zijn zich bewust van de camera en hierdoor richten ze zich ook vaak direct naar die camera. Andere karakteristieken zijn: een schokkerig beeld, fouten en het scherp stellen tijdens het filmen.

De familiefilmpjes laten over het algemeen ‘gewone’ mensen in het dagelijks leven zien. Ze zijn niet gemaakt met publiek, verkoopcijfers en de Holocaust in het achterhoofd. Ze geven een tijdsbeeld dat nog niet gekleurd is door een inmiddels bekende afloop. Dit is te vergelijken met oorlogsdagboeken, die ook specifieke waardevolle

[p. 40]

kenmerken ten opzichte van secundaire literatuur hebben: ze bieden een nuchtere kijk op de oorlog, zonder oordelen die zijn gekleurd door de afloop van de oorlog.

Dit gaat grotendeels op voor het filmmateriaal van de familie Peereboom dat in De Maalstroom is opgenomen. In die film zijn echter ook beelden van de familie Seyss-Inquart en andere oorlogsfragmenten te zien. Deze beelden van de buitenwereld contrasteert de filmer met de steeds kleiner wordende wereld van de Peerebooms. De familie van Seyss-Inquart, de Rijkscommissaris van Nederland tijdens de Duitse bezetting, maakte vanzelfsprekend deel uit van een politieke elite. Het beeldmateriaal waarop te zien is dat Seyss-Inquart tennist met Himmler, de leider van de ss, is meer dan een familiefilmpje; het is een historisch document.

Beeld en geluid

Familiefilms laten net als egodocumenten de minderheden van een samenleving aan bod komen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft bijna niemand de moeite genomen naar het verhaal van joden te luisteren. Volgens Forgács zijn familiefilms de beste manier om in het verleden te kruipen. Door het volgen van de familie Peereboom kunnen we hun geschiedenis van binnenuit bekijken. Zo worden kleine verhalen in de ‘grote’ geschiedenis ingepast. De jodenvervolging krijgt door deze familie een gezicht.

De meeste familiefilms laten vrolijke en voor een gezinsleven belangrijke gebeurtenissen zien. De films van de familie Peereboom zijn hierop geen uitzondering. Ook toen de Tweede Wereldoorlog in volle hevigheid woedde, werden er kinderen geboren en huwelijken gesloten, en dit werd allemaal vastgelegd op film. De Peerebooms gingen verder met hun leven. Ze hebben niet geprobeerd aan de nazi's te ontsnappen. De ‘vrolijkheid’ van de filmpjes krijgt voor de kijker een wrang trekje op het moment waarop Max filmt hoe het gezin zich klaarmaakt voor het vertrek naar kamp Westerbork.

Geluid speelt een belangrijke rol in De Maalstroom. De muziek van de componist Tibor Szemzõ is vanaf het begin dreigend aanwezig. De kijker vermoedt hierdoor dat er iets vreselijks staat te gebeuren. Ook bij de vrolijke beelden, zoals een dagje aan het strand, zorgt de muziek voor een donkere stemming. Forgács heeft hier bewust voor gekozen. Hij zegt hierover in een interview: ‘Als ik illustratieve muziek had gebruikt, die alleen maar onderstreept wat je ziet, dan zou je als kijker al gauw verzinken in nostalgie.’

Bij de beelden uit de oorlogsjaren worden de verordeningen tegen de joden met hoge stem gezongen, zoals ook de joodse gebeden gezongen worden. Hier heeft de filmmaker voor gekozen om bij de toeschouwers emoties los te maken. Hij wil niet informeren, maar emotioneren. Ook op andere manieren probeert hij met geluid op het gevoel van de kijker in te werken. Onder de beelden van een schiettent op een kermis wordt het geluid van schoten gemonteerd. Deze klinken extra hard voor de kijker en wijzen vooruit naar het tragische lot dat de familie wacht.

Puzzelen met scherven

Bij de montage heeft Forgács gebruikgemaakt van verschillende methodes om zijn verhaal te verduidelijken. Hij werkt bij-

[p. 41]

Lumen Film. Simon Peereboom. Beeld uit De Maalstroom, een familiekroniek, (1997) van Péter Forgács

voorbeeld met kleurenfilters, zodat de familie Peereboom een andere kleur krijgt dan de familie Seyss-Inquart. Eerst zie je de joodse familie schaatsen, direct daarna de familie Seyss-Inquart. Ze zijn enkel door de verschillende kleuren en bijgevoegde teksten van elkaar te onderscheiden. Dit is de grote kracht van deze film. Het wordt duidelijk dat het dagelijks leven van de twee families grote overeenkomsten vertoonde, terwijl het uiteindelijk een verschil was tussen leven en dood.

Om het lot van de familie Peereboom nog beter naar voren te halen, gebruikt Forgács freeze-frames waarin het beeld wordt stilgezet en op een gezicht ingezoomd. Het indrukwekkendste voorbeeld hiervan is de manier waarop Forgács uit de immens drukke begrafenisstoet van een joodse rabbijn één man plukt.

Van de familie Peereboom heeft alleen de jongste zoon Simon de concentratiekampen overleefd. Volgens de cineast heeft de familie door zijn film een tweede leven ingeblazen gekregen. Forgács is van mening dat de dood niet bestaat als je bent vastgelegd op film, omdat de kijker een emotionele relatie met de gefilmde persoon krijgt. Forgács voelt zich meer archeoloog dan filmer. Hij puzzelt met ‘scherven’ die hij vindt in archieven, en tegelijkertijd vraagt hij zich af wat het resultaat zal worden. Achter de montagetafel roept hij zichzelf regelmatig toe: ‘Look what I found!’ Die opwinding is zijn voornaamste drijfveer.

Literatuur

Susan Aasman, Het ritueel van huiselijk geluk. Een cultuurhistorische verkenning van de familiefilm (Amsterdam, Het Spinhuis 2004)

Ernst van Alphen, ‘Towards a new historiography. Péter Forgács and the aesthetics of temporality’ (lezing Universiteit Leiden, 2007)

Esther Captain, Achter het Kawat was Nederland, Indische oorlogservaringen en -herinneringen 1942-1995 (Kampen, Kok 2002)

Henk van Gelder, ‘Met familiefilmpjes teruggaan in de tijd’, in nrc Handelsblad, 3 mei 1997.

Karen Ishizuka, ‘The home movie: a veil of poetry’, in Jubilee book. Essays on amateur film (Charleroi 1997) 45-50

Annet Mooij, advies Raad voor Cultuur (Den Haag 2004)

George Vermij, ‘Tegen de dood en voor het onmogelijke. In gesprek met Péter Forgács’, in Filmrecensie 8weekly, 4 december 2007. http://www.8weekly.nl/index.php?art=5863