Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 4]

Tijd voor een nieuw begin
Maaike Meijer stelt kritische vragen aan de traditionele biografie
Monica Soeting

De biografie is in Nederland nog nooit zo populair geweest als nu. Dat kan daaraan liggen dat er nog heel wat beroemde levens op een beschrijving wachten. Maar het kan ook te maken hebben met de angst voor het verlies van een oud paradigma, waarin het individu als maker van de geschiedenis wordt beschouwd. Die angst is begrijpelijk, meent Maaike Meijer. Toch houdt zij een pleidooi voor een nieuw soort levensbeschrijving.

‘Het is duidelijk’, zegt Maaike Meijer, ‘dat Nederland wat de biografie betreft een achterstand aan het inhalen is. Dat is natuurlijk erg leuk en interessant, maar waarom gebeurt dat eigenlijk?’

Meijer is hoogleraar aan het Centrum voor Gender en Diversiteit van de Universiteit van Maastricht. Ze houdt zich bezig met de manier waarop verschillen in gender, seksualiteit, etniciteit en klasse onze cultuur mede bepalen. Daarnaast werkt ze aan een biografie van de dichteres Vasalis, die dit najaar zal verschijnen. Op 19 en 20 maart vindt in Maastricht de door haar team georganiseerde conferentie Points of Exit: (Un)conventional Representations of Age, Parenting, and Sexuality plaats. Een van de onderwerpen die daar ter sprake zullen komen is de golf van nieuwe Nederlandse biografieën. Waarom zijn hier de afgelopen vijf jaar zoveel meer biografieën verschenen dan twintig jaar geleden? Waarom is de biografie op dit moment zo populair?

Meijer: ‘Ik vermoed dat dat komt omdat het genre van de biografie een aantal conventionele manieren van denken uit de geesteswetenschappen in leven houdt. Dat zie je vaak als een wetenschappelijk paradigma op zijn einde loopt. Want terwijl de geesteswetenschappen zich ontdoen van allerlei conventionele aannames, zoals de eenheidsconventie, het lineaire denken en het idee van het belang van het individu als maker van de geschiedenis, worden die in de biografie juist in stand gehouden. Ik denk daarom dat er achter de Nederlandse biografieën - naast de vele interessante boeken die de biografieëngolf oplevert -

[p. 5]

een onbewuste conservatieve agenda schuilgaat. Ik vind dat heel begrijpelijk, want ik heb zelf ook wel eens heimwee naar de goede oude tijd waarin het individu het begin en het einde was. Dat is tenminste te overzien. Want als je door het postmoderne denken in de intertekstuele ruimte gekatapulteerd wordt, waar het individu niet meer de boel bij elkaar houdt en waarin het lineaire verhaal niet langer richtinggevend is, ja, wat dan? Dan komt er een crisis. En ik denk dat de biografie die crisis als genre probeert te bezweren door onder andere het primaat van het lineaire denken in stand te houden.’

Wat is er zo aantrekkelijk aan dat lineaire denken?

‘Ik denk dat het lineaire verhaal, waarin iemands leven een doelbewuste, naar de top voerende ontwikkeling doormaakt, een ontkenning is van verlies en dood. In een mensenleven is er evenveel winst als verlies. Maar in dat lineaire ontwikkelingsverhaal zit een ontkenning van het verlies, een ontkenning van de ouderdom. Daarom zijn we er zo dol op.’

De conferentie in maart gaat over meer dan de huidige belangstelling voor de biografie. Wat is het idee achter de conferentie?

‘Ik wil weten wat biografieën teweeg brengen. In een biografisch onderzoek moet een vraag centraal staan. Die vraag moet, als het goed is, iets opleveren. Niet een definitief antwoord, maar een reeks van nieuwe vragen. Er zijn intussen al zoveel boeken geschreven over schrijvers en historici, maar wat doen die nou eigenlijk? Is een biografie een grafsteen, of een nieuw begin? Sluit ze een discussie, of opent ze die? Ik vermoed het eerste. Neem de biografie van Henriette Roland Holst door Elsbeth Etty. Een schitterend boek, maar is er na het verschijnen daarvan verder onderzoek gedaan naar leven en werk van Roland Holst? Heeft de biografie van Gerrit Achterberg door Wim Hazeu een nieuwe impuls gegeven aan het onderzoek over diens werk?

Maaike Meijer. Foto: Monique Wegdam

In Nederland wordt de biografie nog steeds als het laatste woord beschouwd. Dat betekent dat de biografie in Nederland ontstaat in een set van conventies die eigenlijk bijna dood zijn, maar die in de biografie worden uitgeleefd onder het excuus dat we hier met een achterstand kampen. Maar als er vervolgens een veld vol grafzerken wordt gecreëerd, waar zijn we dan mee bezig? Wordt het niet tijd dat alles ter discussie te stellen en het genre te vitaliseren?’

[p. 6]

Wat bedoel je daarmee?

‘Je zou best een biografie kunnen schrijven vanuit een ondervraging van het genre. Zo kun je je afvragen wat een herinnering is. Herinneringen kun je behandelen als transparante, waarheidsgetrouwe verhalen over het verleden - dat is wat veel biografen doen. Maar je kunt ook zeggen dat een herinnering iets is wat in het heden plaatsvindt en daarom meer zegt over het heden dan over het verleden. Herinneringen zijn immers altijd gekleurd door wensen en verlangens - ze geven de waarheid weer die iemand op een bepaald moment nodig heeft of kan verdragen.

Je kunt je ook afvragen waar het individu deel van uitmaakt, misschien zonder het te weten of te willen. In de traditionele biografie staat het individu centraal, en dat is heel waardevol, maar het individu is altijd deel van grotere verbanden. Heeft alles wat we nu weten van Colijn, van Bernard en Juliana, of van mensen als Philips, enig effect? Leidt dat tot nieuw onderzoek naar onze samenleving en onze cultuur?

En dan heb je die conventionele opsomming van al die reeksen voorouders. Weinig biografen die daarmee durven te breken. Maar als je je biografie begint met een opsomming van de voorouders van je onderwerp, verval je in een patriarchale denkwijze die het subject beschouwt als een product van de familie. Die gedachte staat haaks op de moderne wereld, waarin je helemaal niet wordt geketend door het verleden. De biografie houdt dus ook wat dat betreft een bepaalde denkwijze in stand die we om heel goede redenen allang hadden afgeschaft.

Tijdens de conferentie in maart gaan we onderzoeken hoe je aan dat soort conventionele verhalen kunt ontsnappen. Zijn de traditionele verhalen over zaken als ouderdom, gender of seksualiteit nog te gebruiken, of kunnen we ze vertalen in andere verhalen? Je kunt je natuurlijk nooit volledig losmaken van culturele conventies, maar er zijn andere, minder onderdrukkende conventies. Het is niet gemakkelijk daarmee te werken. De recente biopic I'm not there over Bob Dylan is een inspirerend biografisch experiment, maar het levert ook een moeilijke en niet altijd bevredigende film op. Toch ben ik ervan overtuigd dat het moment daar is om de biografie in Nederland een nieuwe impuls te geven. Binnen de geesteswetenschappen zijn nieuwe paradigma's begonnen. Het is tijd die door te trekken naar de biografie.’

De conferentie ‘Point of Exits: (Un)conventional Representations of Age, Parenting, and Sexuality’ vindt plaats op 19 en 20 maart 2009, ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van het Centrum voor Gender en Diversiteit aan de Universiteit van Maastricht. Keynotesprekers zijn: Caitríona Ní Dhúill, Sue Zlosnik, Deborah Chambers, Margaret Morganroth Gullette en Henry Abelove.

Voor informatie en registratie, zie: www.genderdiversiteit.nl/pointsofexit