Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 82]

Dagboek van een biograaf
Een andere wereld
Een biografie van de valk
Kester Freriks

Een monografie gaat over een onderdeel van de wetenschap of over één onderwerp, feit of persoon. Een boek over Amsterdam zou een stadsmonografie kunnen zijn. Maar waarom geen stadsbiografie? En waarom zouden we een boek over een vogel niet ook een vogelbiografie kunnen noemen? Kester Freriks legt uit waarom hij zijn boek over de valk een biografie noemt.

In 1972 hield ik een natuurdagboek bij, hoewel het groene schrift met het harde kaft waarin ik schreef niet zo heette. Ik heb het bewaard, al die jaren lang. Op het kaft staat een zwart-witfoto van een destijds ruig en verlaten landschap, de Engbertsdijkvenen in noordoost Overijssel, vlak tegen de Duitse grens aan. Mijn jeugd bracht ik in die streek door. Motto's van Barbey D'Aureville, Paul Eluard, Friedrich Nietzsche en Frans Kafka sieren de eerste bladzijde. Als zeventien-, achttienjarige deed ik het kennelijk niet voor minder. Van Nietzsche nam ik over: ‘In jeder Seele gehört eine andre Welt; für jede Seele ist jede andre Seele eine Hinterwelt.’ Ik was onder de indruk van Kafka's Tagebücher en vooral van zijn brieven, onder meer de uitgave van Brieven aan Milena. Uit Kafka's dagboeken schreef ik over: ‘Ein Mensch, der kein Tagebuch hat, ist einem Tagebuch gegenüber in einer falschen Position.’

Het citaat van Nietzsche hoorde helemaal bij die leeftijd: Nietzsche, Rolling Stones, Bob Dylan, Leonard Cohen, Hans Andreus, Leopold, G.K. van het Reve, W.F. Hermans. Wie is op zijn zeventiende niet op zoek naar ‘eine andre Welt’? In mijn boekenkast stonden deze schrijvers naast boeken die destijds biografieën heetten, maar met de huidige inzichten niet meer zo geclassificeerd kunnen worden. Het waren ‘geautoriseerde’ vertalingen met de levensverhalen van Franz Liszt en Frédéric Chopin. De serieuze biografie was niet tot mijn boekenplank doorgedrongen. Het derde genre op de zolderverdieping van mijn ouderlijk huis behelsde monografieën uit het dierenrijk. Over leeuwen en vlinders, harpij-arenden uit het Amazonegebied en wol-

[p. 83]

ven in Polen. Maar ook boeken van vroege Nederlandse ornithologen als Jan P. Strijbos, Jac. P. Thijsse, Lukas Tinbergen, A.B. Wigman en Rinke Tolman. Vanuit de Britse zijde stond er The Peregrine van J.A. Baker.

Monografieën

Strijbos schrijft over Nederlandse vogels in hun domein, zoals in De vogels van zee en strand. Werken als De Blauwe Reiger (1935), De kievit (1969) van veldbioloog en dichter Rinke Tolman, Gevederde vrijbuiters (1937) van Wigman en The Peregrine (De slechtvalk, 1967) gelden als monografieën. Voor leden van het dierenrijk geldt dat zij in monografieën worden beschreven; schrijvers, componisten, dichters en schilders in biografieën. Een monografie is een verhandeling over één onderdeel van de wetenschap of over één onderwerp, feit of persoon. Een boek over Amsterdam zou een stadsmonografie kunnen heten. Maar waarom geen stadsbiografie? Een biografie is de levensbeschrijving van een individueel persoon. Echt scherp is het onderscheid niet te maken. Over dichters en schrijvers bestaan er ook monografieën. Mijn eerste kennismaking met Nederlandse dichters, onder wie Gerrit Achterberg, ging via de reeks Ontmoetingen. Literaire monografieën, uitgegeven in de jaren zeventig door Desclée De Brouwer in Brugge.

De wetenschappelijk verantwoorde Nederlandse schrijversbiografie van nu is niet te vergelijken met deze monografieën, die zich richten op feitelijke gegevens en zich niet wagen aan interpretaties. Lezing van The Peregrine veranderde mijn optiek over de monografie: dit is een biografie van een vogel. Ik las de vertaling en ontdekte dat een boek over een roofvogel, de slechtvalk in dit geval, zowel een biografie als een roman kan zijn - het was zeker geen monografie. Daarmee doe je deze intensief geschreven boeken tekort. Hetzelfde geldt voor The Goshawk (De havik, 1951) van T.H. White. Ook Nederlandse natuurboeken als Het vogeljaar (1903) van Thijsse, De blauwe reiger door Strijbos, de roofvogelboeken van Wigman en De kievit van Tolman zijn veel meer dan ‘de verhandeling over een enkel onderwerp’.

Koningsdier

Kon ik over de valk, en vooral over de slechtvalk, een boek schrijven dat het genre van de biografie benadert? Of een boek dat grenst aan roman én biografie? In de loop van de jaren verzamelde ik materiaal uit velerlei bronnen. Allereerst verdiepte ik me in de ornithologie, want de wetenschappelijke kant van mijn onderwerp mocht ik niet links laten liggen. Vervolgens bestudeerde ik veld- en determinatiegidsen, waarin slechtvalken beschreven worden aan de hand van kenmerken als biotoop, vliegbeeld, verenkleed, trekgedrag, geluid. In The Peregrine staan hoofdstukken over de slechtvalk als ‘The Peregrine and Man’, ‘The Peregrine's Country’, ‘Nesting Habitat’ en ‘The Breeding Cycle’. Onderdeel van het laatste hoofdstuk zijn fascinerende paragrafen over het baltsgedrag van slechtvalken. Ik was in een ‘andre Welt’ gekomen, en wilde daarin thuis raken.

Naast deze min of meer wetenschappelijke kant sloop de literatuur van alle kanten mijn valkenwereld binnen. Ida Gerhardt schreef de magistrale dichtbundel De slechtvalk (1984) met daarin het vers ‘Het onherroepelijke’, en de regels: ‘Gij slecht-

[p. 84]

Hans Holbein de Jonge: portret van Robert Cheseman, 1533

valk met het onyx oog,/ gehouwen uit korrelig porfier, weer keerde ik waar gij zijt. Gedoog/ mijn nadering, zwijgend koningsdier.’ En dan is er natuurlijk het prachtige gedicht van Simon Vestdijk, ‘Madonna met de valken’.

Ook Bakers The Peregrine is geschreven met als inzet de literaire weergave van deze roofvogel, de snelste en misschien intrigerendste ter wereld. In de Nederlandse poëzie kwam ik vele dichters tegen die hun woorden wijdden aan vogels, en vooral roofvogels. Mijn onderzoek strekte zich verder uit. Ik kwam terecht bij de eeuwenoude traditie van de valkerij, waarin roofvogels als havik, smelleken, slechtvalk en sperwer een beslissende rol spelen. Van de valkerij naar de hoofse minnelyriek is een kleine stap: de valk staat in de middeleeuwse, hoofse liefde gelijk aan de minnares, de geliefde vrouw, de onbereikbare schone die telkens de vrijheid verkiest boven de gebondenheid die liefde altijd vereist.

In de schilderkunst geldt de kalendermaand ‘Augustus’ van de Gebroeders Van Limburg uit Les Très Riches Heures du Duc de Berry (circa 1410) als een hoogtepunt in de valkerij. Edellieden en edelvrouwen te paard voeren vogels als havik, sperwer en smelleken mee. In het Musée du Moyen Âge in het hartje van Parijs is de beeltenis van een adellijke vrouw op een wandtapijt geborduurd met een zilverkleurige valk op haar hand. Het Tapisserie de Bayeux is ondenkbaar zonder de veelvuldig afgebeelde valkeniers. En dan is er nog het meesterlij-

[p. 85]

ke portret van hoofdvalkenier Robert Cheseman uit het Mauritshuis te noemen, gedateerd 1532, geschilderd door Hans Holbein de Jonge. De valkenier heeft een gehuifde mannetjesvalk op de gehandschoende linkervuist. Met de vingertoppen van de rechterhand streelt hij de vogel over de borst, ter geruststelling.

Valken zijn overal: geborduurd, in poëzie bezongen, geschilderd, in romankunst beschreven. En natuurlijk in wetenschappelijke werken geduid. De Britse ornitholoog en natuurwetenschapper Marmaduke Tunstall gaf in 1771 in zijn Ornithologica Britannica de wetenschappelijke naam aan de slechtvalk, Falco peregrinus. Hij leidde de naam, die de vele karaktereigenschappen van de vogel in zich bergt, af uit verschillende bronnen. Door de zwarte kap over zijn hoofd lijkt de slechtvalk op een monnik, vandaar peregrinus, afgeleid van het Franse pèlerin, monnik. Peregrinus is verwant aan het Latijnse per agere, ofwel: over de akkers, over de velden gaan. Falco komt voort uit het Latijn en betekent sikkel. De vleugels van een valk zijn sikkelvormig.

Drama

Ik was regelmatig de wanhoop nabij, want het onderzoeksveld strekte zich eindeloos uit. Het is met het schrijven van een biografie alsof je één strohalm uit een hooiberg trekt, waarna vervolgens de hele hooiopper meekomt; elk feit creëert nieuwe feiten, elke verhaallijn vertakt zich tot nieuwe verhaallijnen. Van de woeste Engbertsdijkvenen in Overijssel reisde ik naar IJsland en Parijs, naar Bayeux, Paleis Het Loo op de Veluwe en Den Haag - en naar vele andere plaatsen. Honderden boeken, artikelen en afbeeldingen heb ik onder ogen gehad. Ik kocht een kast vol boeken, verzamelde talloze artikelen, raadpleegde het wereldwijde web. Bovendien ging ik het veld in en sprak vele betrokkenen. Valkeniers die het vierduizend jaar oude ambacht van de valkerij koesteren, maar ook verklaarde tegenstanders van de valkerij, de kenners én beschermers van de wilde vogels.

Mijn verlangen naar volledigheid nam gaandeweg het onderzoek een dramatische wending. Ik stuitte op twee conflicterende werelden. De valkerij en de valkeniers beschouwen de valk als een getemd dier, ondergeschikt aan de mens, als een gedomesticeerde vogel die met tuigage, zoals een leren kap op de kop (de huif), riemen en bellen aan de poten, geleerd wordt gehoorzaam te zijn aan de mens. Uit deze band tussen meester en valk, tussen valkenier en roofvogel, is de gehele literaire en schilderkunstige traditie van de valk als kunstzinnig motief ontstaan.

Tegenover deze valkeniers staan de wilde roofvogelkenners, de ‘roofvogelaars’. Er zijn natuurlijk bekwame en goede valkeniers, maar doordat de valkerij een enorme vlucht heeft genomen zijn er veel vogels nodig. Ten gunste van de valkerij worden nog steeds roofvogels in het wild gevangen of worden nesten leeggehaald. Zeker de Arabische landen zijn onverzadigbaar in de vraag naar valken, vooral de uiterst zeldzame en steeds kostbaarder wordende sakervalken en giervalken.

Een onderzoek dat zo onschuldig en vol belangstelling begon, ontloken door de plaats van valkerij in schilderkunst en literatuur, nam grimmige wendingen. Ik kwam terecht in de richtingenstrijd die in de Nederlandse natuurwereld steeds weer opduikt: de discussie over de jacht, over faunabeheer, over de bescherming van na-

[p. 86]

tuurgebieden. Daarin wemelt het van de tegenstrijdigheden die nauwelijks opgelost kunnen worden: beschermers van weidevogels zijn niet te beroerd om roofvogels af te schieten, om een voorbeeld te noemen. De provincie Friesland kende en kent nog steeds een folklore van de jacht.

In mijn dagboekaantekeningen van de laatste jaren, tijdens het schrijven van De valk, ben ik erachter gekomen wat het als auteur betekent uit de beschutting van de schrijftafel te treden en naar buiten te gaan en mensen uit volstrekt tegengestelde werelden te ontmoeten die nadrukkelijk laten weten ‘niet in hetzelfde boek terecht te willen komen’. Het is alsof je een literaire held of heldin wilt biograferen en de kinderen of andere direct betrokkenen leven al jaren in onmin met elkaar, weigeren toegang tot het archief, werken niet mee, plegen obstructie, bejegenen elkaar onheus en vijandig.

In veel biografieën onthult de biograaf verzwegen of verdoezelde levensfeiten van held of heldin. De biograaf stuit op nooit eerder ontdekte feiten en presenteert die als belangwekkende vondsten.

Maar de havik, sperwer, slecht- en de andere valken uit mijn biografie hebben niets te verdoezelen. Mij restte een laatste opdracht: weg uit de wereld der conflicten en terug naar de valk, die koningsvogel waarmee het allemaal is begonnen.

De slechtvalk werd weer de hoofdpersoon van het boek. Ik besloot De valk op te bouwen zoals je een biografie componeert. Eerste ontmoeting met de held of heldin. Jeugdjaren. Tijd van zelfstandigheid. Ontdekkingen en verwikkelingen. Complicaties in het leven. In het geval van een traditionele biografie zouden dat de liefdes in iemands leven kunnen zijn, de jaloerse minnaars of minnaressen, de vriendschappen die opbloeien en falen. Ook in de wereld van de roofvogels heersen strijd en jaloezie, drang tot overleven, angst, trouw en liefde, niet alleen onderling maar zeker ook in verhouding tot de mens, ‘the bird's main enemy’, zoals Ratcliffe opmerkt. In de jaren zestig was de slechtvalk door het overmatige gebruik aan pesticiden als ddt bijna uitgestorven. Vervolgens wilde ik toewerken naar het slot, de dood van de hoofdpersoon, zoals dat in de meeste biografieën gebeurt. Mijn boek was geëvolueerd van ornithologische studie en cultuurhistorisch onderzoek tot levensbeschrijving. Alle levensfasen van een gebiografeerde en het hele netwerk waaruit zijn of haar leven bestaat, komen aan de orde: geboorte, groei, verhouding met de buitenwereld, dood.

Ik noemde de slechtvalk die ikzelf bezat Oktober. Het was een vrouwtje. Ik gaf haar, na alle omzwervingen door werelden van kunst, literatuur, wilde natuur, ruig IJsland en vorstelijk Het Loo, de vrijheid terug. Ik liet haar in ongetemde staat vliegen, ik nam de hele tuigage weg die haar aan de mens bond. In de laatste alinea werd de biografie als een liefdesroman met afscheid: ‘Een wilde vogel werd ze die het wilde land en de onstuimige luchten toebehoorde. Ik miste haar, nu al.’

Dat afscheid met de woorden ‘Ik miste haar, nu al’ markeert het hele dilemma dat het boek behelst. Een valkenier wil zijn vogel niet kwijt; en ik, als voorstander van de wilde vogels, wil mijn vogel ook niet kwijt - maar kies voor haar vrijheid.

Kester Freriks, De valk. Over valkerij en wilde vogels (Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep 2008)