Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 67]

De dompteur
Het levensverhaal van Dries van Agt
Hinke Piersma

‘Ik sta rechtop en salueer alleen naar mijn eigen kiezers. Ik buig niet naar links en ik buig niet naar rechts.’ Wie denkt dat het hier om een citaat van Rita Verdonk gaat, heeft het mis. Hier spreekt A.A.M. van Agt, na zijn aanvaarding van het lijsttrekkerschap van het cda in 1976. Hij zat toen vijf jaar in de politiek en had in die korte periode al meer naam gemaakt dan menig ander met eenzelfde staat van dienst.

Dries van Agt groeide op in Brabant. Nadat hij het gymnasium had doorlopen, studeerde hij rechten aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. In 1951 - hij was toen twintig jaar - leerde hij zijn vrouw Eugenie kennen. Ze kregen drie kinderen. Nadat hij kort in de advocatuur had gewerkt - wat hem niet lag - vond hij een nieuwe werkkring als wetgevingsjurist, eerst op het ministerie van Landbouw en Visserij, daarna op het ministerie van Justitie. In 1968 keerde hij terug naar zijn oude universiteit en werd hij benoemd tot hoogleraar strafrecht en strafprocesrecht. Hij was niet gepromoveerd, wel cum laude afgestudeerd.

Na drie jaar verruilde Van Agt de universiteit voor het ministerschap op Justitie. In 1977 werd hij minister-president van de kabinetten-Van Agt i, ii en iii. De totale zittingsduur van deze drie kabinetten bedroeg vijf jaar. Alleen Van Agt i maakte de vier jaar vol. Eind 1982 trok hij zich terug uit de actieve politiek. Hij werd Commissaris van de koningin in Brabant en vertrok na vier jaar eerst naar Tokio en daarna naar Washington als ambassadeur van de Europese Gemeenschap. Momenteel zet hij zich in voor de Palestijnse zaak.

De biografie van Van Agt is een co-productie van Johan van Merriënboer, Peter Bootsma en Peter van Griensven, alle drie wetenschappers die hun sporen in de parlementaire geschiedschrijving hebben verdiend. Met het schrijven van een biografie hebben ze meer moeite gehad. Dat blijkt in eerste instantie uit de onhandige definiëring van het genre. De auteurs spreken van ‘de analyse van bepaalde menselijke aspecten’ en het ‘doorzichtiger’ maken van ‘de politicus Van Agt’ door hem als een persoon neer te zetten, of, nog erger, ‘als een mens met een eigen verhaal’. Dergelijke te-

[p. 68]

nenkrommende formuleringen doen denken aan een werkstuk van een eerstejaars student die, onervaren als hij of zij is, de onmogelijke opdracht heeft gekregen om de meerwaarde van een biografisch onderzoek te beschrijven. Ook de ‘schillen’ waarvan in het slothoofdstuk sprake is - je mag aannemen dat de auteurs verwijzen naar het pellen van een ui - en die de gebeurtenissen in Van Agts leven representeren, doet geforceerd aan. Wat is hier aan de hand?

Burgemeester in oorlogstijd

In tegenstelling tot wat je zou mogen verwachten, ontbreekt het in Tour de Force aan een duidelijke vraagstelling, beter gezegd, het ontbreekt in deze biografie aan urgentie. De kwesties waar Van Agt mee te maken kreeg tijdens zijn politieke loopbaan zijn spannend genoeg. Van oorlogsmisdaden (‘de drie van Breda’ en Menten), collaboratie (Aantjes) tot abortus (Bloemenhove); van nationale veiligheid (kruisraketten), corruptie (Lockheed) tot terreur (Molukse treinkapingen). De biografen missen echter het vermogen om in al deze kwesties de principiële jurist met de ambitieuze politicus te confronteren. Ze verzuimen een kritische analyse van hun onderwerp te maken. Met name in de discussie over ‘de drie van Breda’ kwam ‘de jurist van den bloede’, zoals Van Agt zichzelf graag typeert, in een direct conflict met de politicus die water bij de wijn moest doen. Wat Bloemenhove betreft, ging het eveneens om de politieke haalbaarheid van een zwaar verdedigd standpunt. Hoe Van Agts politieke ambities zich verhielden tot zijn principiële stellingname had leidraad van deze biografie moeten zijn.

Als gevolg van Van Agts voornemen de laatste drie Duitse oorlogsmisdadigers in Nederlandse gevangenschap vrij te laten, barstte in 1972 een van de emotioneelste parlementaire debatten uit de twintigste eeuw los. De levenslange gevangenisstraf van de in de jaren veertig berechte Duitsers Ferdinand aus der Fünten, Franz Fischer en Joseph Kotälla, diende, aldus Van Agt, ‘geen in onze strafrechtspleging erkend doel meer’. Daar kwam bij dat levenslange gevangenisstraf destijds twintig jaar betekende. De drie Duitse oorlogsmisdadigers zaten in 1972 al zevenentwintig jaar vast. Ondanks Van Agts juridisch plausibele argumenten moest hij onder druk van de publieke opinie en de volksvertegenwoordiging bakzeil halen. Niet omdat hij niet bevoegd zou zijn om zijn voornemen uit te voeren - gratieverlening is een prerogatief van de Kroon waarover de minister van Justitie pas achteraf verantwoording hoeft af te leggen - maar omdat de Tweede Kamer Van Agt naar alle waarschijnlijkheid tot aftreden had gedwongen als hij de drie Duitsers had vrijgelaten.

Net als ‘de drie’ bleef ook Van Agt ‘zitten’. Op de vraag ‘waarom’ blijven de auteurs het antwoord schuldig. Van Agt koos eieren voor zijn geld en liet zijn principes als vooruitstrevend strafrechtjurist varen. Dat zijn biografen geen pogingen hebben gedaan hierop dieper in te gaan, is teleurstellend. Ook na 1972 zou Van Agt niets meer ten gunste van de Duitsers ondernemen. Dat is des te schrijnender omdat de Bredase gevangenen van het ministerie van Justitie te horen hadden gekregen dat hun gratieverzoeken werden ‘aangehouden’, dus niet ‘afgewezen’.

Ook in de discussie over de abortuskliniek Bloemenhove kwam de principiële Van Agt

[p. 69]

in conflict met de politieke realiteit. In Bloemenhove werden zwangerschappen afgebroken van meer dan drie maanden. Van Agt wilde dat er een einde kwam aan deze, in zijn ogen, onoirbare praktijken. Hij wenste sluiting van de kliniek en verdedigde zijn standpunt in de Tweede Kamer door te spreken over ‘een vrucht die in delen met instrumenten wordt verwijderd, waarbij het hoofd wordt stukgekraakt’. Alle retoriek ten spijt werden alle strafrechtelijke stappen tegen Bloemenhove afgeblazen. Van Agt overwoog openlijk met aftreden, maar bleef aan omdat hij, zo zei hij achteraf, als minister meer mogelijkheden had om zijn stem te laten horen.

Van Agt handelde als ‘burgemeester in oorlogstijd’. Maar kun je hem ook als zodanig typeren? We weten het niet, want Van Agts biografen nemen deze verklaring voor wat het is. Sterker nog, Van Agt mag er ruim dertig jaar later triomfantelijk aan toevoegen dat hij toentertijd in een riante positie verkeerde omdat, indien hij was opgestapt, het kabinet was gevallen en dat wilde ‘de rode kern zeker niet’. Naar eigen zeggen zat hij ‘comfortabel’ en ‘kon hij wat speels en met een zekere guitigheid te werk gaan’. Het abortusdebat van 1974 bracht Van Agt anno 2005 terug tot een politiek spelletje. Op pagina 19 van hun biografie werpen Van Merriënboer, Bootsma en Van Griensven de vraag op of men met medewerking van de hoofdpersoon een goede biografie kan schrijven. Een eensluidend antwoord daarop is niet te geven, maar in deze biografie heeft het onderwerp in elk geval de regie van zijn levensverhaal stevig in handen. Hij is erin geslaagd om kritische vragen speels en guitig te omzeilen.

Toch is Tour de Force geen slecht boek. Van Merriënboer, Bootsma en Van Griensven hebben een vaardige pen. Hun verhaal over de slepende kabinetsformatie van 1977, waar Van Agt ten koste van Joop den Uyl als winnaar uit de bus kwam, is ronduit spannend, en dat geldt voor meer gebeurtenissen waar Van Agt bij betrokken was. Van Agts eruditie en zijn welbespraaktheid leveren veel vermakelijke passages op. Prachtig is het einde van Tour de Force waarin Van Agt verhaalt van een van zijn meest gekoesterde jeugdherinneringen. Die gaat over een berooide dompteur die, nadat het kleine circus waarvoor hij had gewerkt op de fles was gegaan, de wijde wereld intrekt met slechts één leeuw. Van Agt:

Op een dag had hij zijn kooi met de leeuw neergezet op een weitje in ons dorp, pal achter mijn ouderlijk huis. Enkele avonden achtereen trad hij daar op. Er kwamen maar weinige mensen kijken, want hij had niet meer te bieden dan dat ene dier en de paar kunstjes die hij daarmee kon doen. Maar ik vond het geweldig. Vooral omdat hij telkens aan het slot van de voorstelling de leeuw beval de muil open te sperren, en dan legde hij daar zijn hoofd in.

Deze ontroerende herinnering geeft antwoord op de vraag wat er schort aan de biografie van Van Merriënboer, Bootsma en Van Griensven over de politicus ‘die niemand onverschillig liet’. Net als de berooide dompteur, die zijn hoofd in de muil van de leeuw legde, heeft ook Van Agt zijn hoofd in de bek van zijn biografen gelegd in de geruststellende gedachte dat ze toch niet zouden bijten.

Johan van Merriënboer, Peter Bootsma en Peter van Griensven, Van Agt. Biografie. Tour de Force (Boom-Amsterdam 2008)