Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 64]

Een lastpak en een doorzetter
Verhaal van een verzwegen leven
Bertien Minco

Dat haar grootvader, Leman Lakmaker, in 1942 in Auschwitz was omgekomen, was het enige wat Joosje Lakmaker over hem wist. Over de in de oorlog omgekomen familieleden werd bij haar thuis niet gesproken. Na de dood van haar vader ging ze op zoek naar de verzwegen geschiedenis van Leman Lakmaker.

Leman Lakmaker werd geboren in 1885 in een gezin met dertien kinderen in de Ververstraat in de arme Amsterdamse jodenbuurt. Zijn ouders voerden een taaie strijd om het bestaan en brachten hun leven grotendeels door in armoede. Geheel in de lijn van de emancipatie van het joodse proletariaat in deze periode, slaagde Leman erin zich een weg naar boven te vechten en achter de ventkar vandaan te komen. Hij ontwikkelde zich door zelfstudie en werd een verwoed lezer, maar boeken waren duur. Hij kwam in aanraking met de Maatschappij voor Goede en Goedkope Lectuur, de latere Wereldbibliotheek, waarbij hij zich zo betrokken voelde dat hij er in 1907 zijn diensten aanbood. Zoals velen nam hij afstand van het religieuze jodendom, dat voor hem intens was verbonden met de enorme armoede waar hij zich aan ontworsteld had. Leman werd een enthousiast en trouw lid van de sdap tot hij in 1932 bij een scheuring meeging met een nieuwe revolutionairdere tak.

Leman trouwde in 1911 met Fieke Voorzanger, nadat ze, overigens tot verbijstering van de familie, ongehuwd hadden samengewoond. Het paar kreeg twee zonen, Bert en Hans, en een dochter Fieke, die verstandelijk gehandicapt raakte en op jonge leeftijd overleed.

Nooit een kwartje

Dat Leman in dienst kwam van de Wereldbibliotheek was voor hem van cruciale betekenis. Zijn hele leven zou in het teken staan van het ontsluiten van de wereldliteratuur voor de arbeidersklasse. Joosje Lakmaker laat goed zien hoe het Leman wel lukte om uit het proletariaat los te komen, maar dat je van een dubbeltje niet zomaar

[p. 65]

een kwartje werd in het interbellum in Nederland. Ze schetst hem als iemand die niet over de juiste sociale eigenschappen beschikte om het te redden te midden van directeuren van uitgeverijen. Dat kwam voor een deel omdat hij als selfmade man geen voorbeeld had gehad, maar ook omdat zijn drift en ongeduld hem parten speelden. Leman Lakmaker was een onverbeterlijke, optimistische lastpak en doorzetter, die telkens weer nieuwe uitgeverijen begon, advertenties verkocht en series ontwikkelde. Joosje Lakmaker bouwt het boek grotendeels chronologisch op, zodat de lezer halverwege de jaren dertig een steeds groter wordend gevoel van paniek bekruipt - enigszins vergelijkbaar met wat de joodse bevolking van Nederland moet hebben gevoeld. Leman en zijn verwanten volgden de opkomst van het nationaal-socialisme in Duitsland en het aantreden van Hitler met argusogen. Door de financiële crisis hadden ze bovendien voortdurend geldzorgen. Er volgden vele verhuizingen naar steeds goedkopere woningen en alsmaar nieuwe ondernemingen van de onvermoeibare Leman. Ondertussen trouwde de oudste zoon Bert met Ans Bergsma en kregen ze twee kinderen, Bert en Fieke.

Na 1940 ging het net zich ook om de Lakmakers sluiten. Leman weigerde zich als jood te laten registeren en droeg geen Jodenster; die beschouwde hij als schietschijf. Op 8 december 1942 hadden Leman, zijn vrouw Fieke en zoon Bert de domme pech om bij vrienden in Den Haag langs te gaan toen daar net een inval gaande was. Ze waren weliswaar in het bezit van valse persoonbewijzen, maar hadden alle drie foto's bij zich van Berts jonge kinderen. Vanwege die foto's werden ze gearresteerd, weggevoerd en in Auschwitz vermoord. Schoondochter

Eerste en tweede van rechts: Lemon en Fie Lakmaker-Voorzanger met hun zoon Hans, omstreeks 1918

Ans zette hoogzwanger en buitengewoon moedig het verzetswerk van Bert voort.

Gissen

Lakmaker opent het boek met de dramatische mededeling dat haar vader Hans (Lakmaker, zoon van grootvader Leman) zelfmoord pleegde in 1991. Dat was voor haar de reden om op zoek te gaan naar waar hij altijd over gezwegen heeft: zijn leven voor de oorlog. De zelfmoord van Hans hangt als een schaduw over het boek en roept de verwachting op dat we iets meer over hem te weten komen. Het duurt lang voor hij in beeld komt en pas rond het einde van zijn puberteit krijgt hij als personage wat meer reliëf. De mededelingen dat hij depressief was en twee zelfmoordpogingen deed in 1939 roepen nog meer vragen op. Wat was er met Hans aan de hand? Waarom schakelt de biografe na de heel persoonlijke inleiding van het boek over op een afstandelijke stijl?

Ook het feit dat Lakmaker ervoor heeft gekozen om zichzelf geheel buiten beeld te laten, roept vragen op. Is het feit dat ze naast

[p. 66]

biografe ook kleindochter is dan niet van belang voor deze biografie? Nergens lezen we iets over de vreugde of verbijstering die de auteur ervaren moet hebben bij het vinden van zoveel details over het leven van haar grootvader. De lezer moet bovendien soms gissen naar de herkomst van feiten. Hoewel de bronnen keurig per hoofdstuk zijn gerangschikt, maakt Lakmaker haar lezers tot spoorzoekers. Veel bronnen zijn gemakkelijk te herleiden en te verklaren, maar hoe weet je dat je grootmoeder in 1916 bij een vriendin mocht bevallen als je vader nooit iets heeft verteld? Dan moet er ergens nog een oude tante rondlopen die dat kan navertellen, maar die krijg je niet te zien. Omdat Leman zoveel ondernam in zijn leven, zijn er veel feiten over hem en over zijn vrienden uit de socialistische beweging en het boekenvak terug te vinden. Over zijn persoonlijk leven en dat van zijn vrouw komen we veel minder te weten. Dat zal ongetwijfeld komen door het ontbreken van brieven of dagboeken, maar enige reflectie van de biografe was passend geweest. Het toppunt van afstandelijkheid is de mededeling op pagina 307 dat zoon Hans en zijn vrouw Lucie in 1950 ‘hun eerste kind’ kregen. Dat eerste kind is volgens de stamboom de biografe zelf.

In de daaropvolgende alinea komt Lakmaker terug op het onderliggende thema van het boek: het zwijgen. Ze citeert een familielid: ‘Ik zweeg niet om mijn kinderen te sparen, maar omdat de breuk tussen de joodse wereld vóór de oorlog en die erna eenvoudig te groot was.’ Het zwijgen is een bekend verschijnsel in families van joodse overlevenden van de Shoah. De breuk met het verleden is daar één aspect van, maar de schaamte van het overleven ‘waarom leef ik wel en zij niet meer’ speelde en speelt in levens van overlevenden een grote rol. Het zwijgen is een uiting van deze schaamte. Ook is het een symbool voor de dood en het verdriet dat te groot is om erover te kunnen praten. Het leven en opgroeien in de schaduw van Auschwitz - dat zijn verhalen waar de eerste generatie over zwijgt en waar de tweede generatie niet gemakkelijk over spreekt. Zeker niet over de eigen ervaringen met het opgroeien in getraumatiseerde gezinnen. Deze ervaringen vallen immers in het niet bij de ervaringen van de ouders en grootouders. Misschien is dat de reden waarom de biografe zo onzichtbaar blijft in dit boek.

Lakmaker is erin geslaagd in dit verhaal over haar familie één figuur tot leven te wekken, namelijk haar grootvader Leman, en dat is een grote prestatie. De andere familieleden staan er als zwijgende figuranten omheen. Daarmee is deze biografe en dochter eigenlijk toch loyaal aan het zwijgen van haar vader. Het verhaal van haar vader Hans, de enige overlevende van het gezin Leman Lakmaker, die terugging naar de oude jodenbuurt om daar een huisartsenpraktijk te beginnen en later zelf een einde aan zijn leven maakte, biedt stof voor een vervolg. Het zou een verhaal kunnen worden over de moed en wanhoop binnen dat gezin, en hoe het was om daarin op te groeien.

Joosje Lakmaker, Voorbij de Blauwbrug. Het verhaal van mijn joodse grootvader (Amsterdam, Wereldbibliotheek 2008)