Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 60]

In de zevende hemel
Een romancier als biograaf
Rob van Essen

De bekende Engelse schrijver Jonathan Coe schreef een biografie van de onbekende Engelse schrijver B.S. Johnson. Nu de Nederlandse vertaling van dat boek is uitgekomen, kun je je afvragen of Coe zich als biograaf niet te veel heeft laten leiden door de wetten van de roman.

Trouwe lezers van de Engelse schrijver Jonathan Coe begonnen zich na de eeuwwisseling af te vragen hoe het verder met hem moest. Vanaf The Dwarves of Death (1990) had Coe zich ontpopt als een auteur die als geen ander de generatie kon beschrijven die in de jaren zestig was geboren en in de jaren tachtig ging studeren. De mengeling van compassie en satire waarmee hij dit deed en de manier waarop hij gebruikmaakte van thema's en vertelwijzen die waren ontleend aan films en popmuziek, maakten hem populair, maar boeken als The Rotter's Club (2001) en The Closed Circle (2004) leken herhalingsoefeningen en misten de speelse urgentie en meeslependheid van eerdere romans als What A Carve Up! en The House of Sleep.

Blijkbaar vond ook Coe dat het tijd was de bakens te verzetten. In de jaren negentig waren van hem al korte biografieën van Humphrey Bogart en James Stewart verschenen, en in 2004 verscheen de omvangrijke biografie Like a Fiery Elephant - The Story of B.S. Johnson, een boek waaraan hij jaren had gewerkt.

B.S. Johnson was een Engelse schrijver die nooit doorbrak naar het grote publiek en in 1973 op veertigjarige leeftijd zelfmoord pleegde. Hij zag zich als erfgenaam van het modernisme, was bevriend met Samuel Beckett, publiceerde zeven romans, schreef gedichten, maakte films en werkte als sportverslaggever. Al zijn romans waren in meer of mindere mate experimenteel. Zo was in een paar op elkaar volgende rechterbladzijden van Albert Angelo (1964) een gat uitgespaard, zodat de lezer ‘vooruit kon kijken’ naar een gebeurtenis die een paar pagina's verder werd verteld; The Unfortunates uit 1967 bestond uit een doosje met zevenentwintig losse katernen, die door de lezer in willekeurige volgorde konden worden gelezen.

[p. 61]

B.S. Johnson (1933-1973)

In Nederland is het werk van B.S. Johnson nog onbekender dan in Groot-Brittannië. Dat bij uitgeverij Querido eerder dit jaar een vertaling van Coes biografie verscheen (B.S. Johnson, een schrijversleven), is dan ook geheel te danken aan de reputatie van de biograaf, en niet aan die van zijn onderwerp. Tegelijkertijd werd door Querido onder de titel Ongeluksvogels een Nederlandse vertaling van The Unfortunates uitgebracht. Voor zover ik weet is dit de tweede keer dat een boek van Johnson in het Nederlands werd vertaald; in 2006 verscheen bij uitgeverij Atlas De dubbele boekhouding van Christie Malry, een vertaling van Christie Malry's Own Double-Entry uit 1973. Dat is natuurlijk de omgekeerde wereld in het kwadraat: er verschijnt een vertaalde roman die min of meer als voetnoot dient bij een biografie die zelf alleen maar verschijnt en wordt vertaald omdat de biograaf een bekende schrijver is.

De biografie van Johnson lees je niet omdat je wilt weten wie Johnson was, maar omdat je wilt weten hoe Jonathan Coe een biografie schrijft. Natuurlijk weet Coe ook wel waarom de lezer zijn biografie openslaat. Hij begint dan ook met een inleiding waarin hij op zijn eigen band met het werk van Johnson ingaat. Hij erkent de verschillen tussen hun literatuuropvattingen en hun werk, maar voelt zich op een of andere manier toch verwant met hem: al als student schreef hij een scriptie over Johnson. Qua stijl zet die inleiding de toon voor de rest van het boek. Coe houdt ervan de lezers bij de hand te nemen om ze gerust te stellen en deelgenoot te maken van zijn avonturen als biograaf. Dat leest prettig, maar soms krijgt zijn toon iets kneuterigs-ironisch. De titel van de inleiding is wat dat betreft veelzeggend: ‘De nijvere biograaf - een inleiding,

[p. 62]

omdat u zich anders wellicht niet op uw gemak zou voelen’.

Omdat maar weinig lezers het werk van Johnson kennen, begint Coe met een uitgebreide samenvatting van de zeven romans van Johnson. In theorie geen slecht idee; omdat de romans de nodige autobiografische elementen bevatten, raakt de lezer zo niet alleen thuis in het werk van Johnson, maar ook in diens leven. In de praktijk werkt het echter niet. Niets is saaier dan een opeenvolging van samenvattingen van ongelezen romans, en de elementen uit het leven van Johnson zeggen je ook weinig; omdat je van dat leven verder nog niets weet, kun je ze niet in een context plaatsen en dreig je ze onmiddellijk weer te vergeten.

Nadat je je door dit taaie begin hebt heengeworsteld, begint het eigenlijke biografische gedeelte, onder de titel ‘Een leven in 160 fragmenten’. Dat klinkt erger dan het is. Ook al lijkt het erop dat Coe in de opbouw van zijn biografie het experimentele karakter van het werk van Johnson heeft willen weerspiegelen, in de praktijk valt dat reuze mee. In de aangekondigde 160 fragmenten schuilt in feite een chronologisch verteld levensverhaal, ook al wordt dat verhaal met horten en stoten verteld, doordat Coe graag uitwijdt over zijn eigen rol als biograaf, brieven in extenso opneemt en er geen been in ziet om de transcriptie van een bandopname van een literaire discussie op te nemen die negen pagina's beslaat.

Als je eenmaal aan het ritme van het boek gewend bent, wordt het steeds meeslepender. Johnson was een moeilijke man, die zich voortdurend - en niet altijd onterecht - onbegrepen voelde en altijd wanhopig op zoek was naar beurzen en toelages die hem in staat zouden stellen te schrijven. Dat hij niet gelezen werd, was volgens hem de schuld van uitgevers die te weinig vertrouwen in hem stelden en van lezers die niet wisten wat goed voor ze was. Maar ondanks zijn voortdurende geldgebrek vond hij het niet goed dat zijn vrouw ging werken; in literair opzicht mocht hij dan een modernist zijn, als product van de arbeidersklasse uit de jaren vijftig koesterde hij traditionele opvattingen over de rolverdeling tussen man en vrouw. De tegencultuur van de jaren zestig vond hij dan ook maar niets; hij was een ouderwetse modernist.

De zevende hemel

Voor biografen en zij die dat willen worden is Coes biografie van Johnson een aanrader. Coe, die zich presenteert als een vriendelijke biograaf die zich graag laat verrassen, beschrijft hoe hij te werk gaat en maakt de lezer deelgenoot van zijn twijfels en het voorlopige karakter van zijn interpretaties. Hierdoor, en door de structuur van het boek, dwingt Coe de lezer na te denken over het genre en stil te staan bij de gebreken ervan. Doordat hij zelf schrijver is, weet hij hoe moeilijk het is een schrijversleven in een biografie te vatten. Het belangrijkste, het scheppen zelf, laat zich niet beschrijven. Op 17 augustus 1965 schreef B.S. Johnson, volgens een door hemzelf bijgehouden grafiek, zes uur en een kwartier aan één stuk door. Zijn biograaf merkt op dat dit ‘de essentie van het schrijverschap’ is. Met andere woorden, hier gaat het bij een schrijver om. Maar, schrijft Coe,

het is het enige waarover ik niet kan schrijven, dat ik niet boeiend kan maken. Het maakt duidelijk dat het hele proces waarmee ik bezig ben een potentieel

[p. 63]

oneerlijke onderneming is. [...] Het enige wat ik kan zeggen is dit. Ik weet - door mijn eigen ervaring met schrijven - dat 17 augustus 1965 ongetwijfeld een geweldige dag in het leven van B.S. Johnson is geweest. Na die zes uur en een kwartier moet hij in de zevende hemel zijn geweest.

Omdat die hemel voor de biograaf gesloten blijft, blijft elke schrijversbiografie in gebreke, hoe interessant het boek verder ook moge zijn.

De enige literaire erkenning die B.S. Johnson tijdens zijn leven kreeg, was afkomstig van collega's. In de flaptekst van de Nederlandse vertaling van de biografie wordt hij dan ook een writer's writer genoemd. Vanwege het leerzame karakter van zijn boek zou je in de verleiding kunnen komen om als variant hierop Coe een biographer's biographer te noemen, maar dat gaat iets te ver, omdat hij uiteindelijk toch eerder een romanschrijver dan een biograaf is. In het laatste deel van zijn biografie, de ‘coda’, maakt hij zijn lezers deelgenoot van een ontdekking die hij in een vrij laat stadium van zijn onderzoek deed. Aan de vooravond van zijn zelfmoord blijkt Johnson hoogstwaarschijnlijk contact te hebben gehad met een vriend van vroeger, die zich bezighield met mystiek en grote invloed op de adolescent Johnson uitoefende. Hadden ze al die tijd contact gehouden? Er zijn vermoedens van een homoseksuele relatie, kortom, het leven van Johnson blijkt opeens gecompliceerder dan je dacht. De ontdekking dat Johnson zijn oude vriend bezocht en het vermoeden dat dat bezoek niet los kan worden gezien van zijn zelfmoord, had natuurlijk ook gewoon in de chronologie van het verhaal kunnen worden opgenomen. Door deze onthulling voor het einde van het boek te bewaren, na het fragmentarisch vertelde levensverhaal en na een deel waarin uitspraken van anderen over Johnson worden verzameld, maakt Jonathan Coe gebruik van een bekend literair effect - de slotpassage die al het voorgaande in een ander daglicht stelt. Als Coe zich na het schrijven van deze passage in de zevende hemel voelde opgenomen, was het de hemel van de romancier, niet die van de biograaf. Had Coe niet beter een roman over Johnson kunnen schrijven? Dat heeft hij zichzelf natuurlijk ook afgevraagd, en hij schrijft: ‘Soms denk ik dat ik dat had moeten doen.’

En Johnson - is hij al die aandacht waard? Eigenlijk is zo'n dikke biografie te veel eer voor zo'n onbekende auteur. Het boek lijkt zijn eigen onderwerp te verpletteren. Een werk waarin minder uitgebreid wordt ingegaan op het toch wat eentonige leven van de schrijver en dat meer aandacht zou besteden aan zijn literaire omgeving, een boek kortom over de erfenis van het modernisme in de Engelse naoorlogse literatuur, zou een stuk interessanter zijn (en hopelijk ook wat dunner). Het tragische leven van Johnson krijgt door deze biografie vijfendertig jaar na zijn dood nog een extra dosis tragiek mee: het boek zal voornamelijk worden gelezen door lezers die niet in de eerste plaats in hem geïnteresseerd zijn, maar die elke schrijversbiografie van Coe zouden hebben gelezen. Jonathan Coe heeft het natuurlijk nooit zo bedoeld, maar juist door deze overmaat aan aandacht wordt Johnson een abstractie en dreigt hij langzaam op te lossen in het niets.

Jonathan Coe, B.S. Johnson, Een schrijversleven (1933-1973), vertaling: Nelleke van Maaren en Jan Pieter van der Sterre (Querido, Amsterdam 2008)