Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 56]

Een geschiedenis van verwachtingen
De emancipatiestrijd van Hartog de Hartog Lémon
Joosje Lakmaker

In zijn biografie van Hartog de Hartog Lémon vertelt Salvador Bloemgarten, biograaf van Henri Polak, over de negentiende-eeuwse Joods-Nederlandse emancipatiegeschiedenis, waarin het niet alleen ging om het verkrijgen van juridische gelijkberechtiging, maar ook om beëindigen van armoede en verpaupering. Met Hartog de Hartog Lémon, 1755-1823 Joods revolutionair in Franse tijd maakt Bloemgarten duidelijk hoe belangrijk een biografie kan zijn voor het ontsluiten van onbekende of slecht bekende episoden uit de geschiedenis.

Op de omslag van het boek staat een foto van een medaillon met daarin een vriendelijk gezicht met een indrukwekkende neus: het portret van Hartog de Hartog Lémon. Lémon was arts, een van de twee eerste joodse volksvertegenwoordigers en bezield vechter voor joodse gelijkberechtiging. De geschiedenis van de ‘armendokter’ Lémon speelt zich af tijdens de Bataafse Republiek en de daaropvolgende Franse overheersing. De ongebruikelijke joodse achternaam wijst al op de Fransgezindheid van de hoofdpersoon: Lémon heeft het accent aigu zelf toegevoegd.

In de joods-Nederlandse geschiedenis heet deze tijd de Periode van Emancipatie (1795-1815) met als beroemdste datum 2 september 1796. Op die dag werd de gelijkstelling van de joden aan ‘alle andere Bataafsche Burgers’ beklonken in de Nationale Vergadering. Salvador Bloemgarten, co-auteur van De geschiedenis van Joods Amsterdam en biograaf van Henri Polak, plaatst dit historische moment in een dynamisch perspectief. In zijn biografie van Lémon, waarvoor hij de Henriëtte Boasprijs ontving, een prijs voor opmerkelijke prestaties door het kritisch en betrokken belichten van de Nederlands-joodse geschiedenis, schetst hij wat eraan vooraf ging: de strijd van een kleine groep intellectuelen, die geïnspireerd was door de Verlichting en haar joodse ‘vertaling’, de Haskalah; de Franse revolutie en de Verklaring van de Rechten van de Mens. Daarbij gaat het hem vooral over de geschiedenis van de verwachtingen die

[p. 57]

deze ontwikkelingen wekten bij deze groep. De verwachtingen van de groep omvatten veel meer dan juridische gelijkheid. Lémon en de zijnen wilden een eind maken aan het pauperdom waartoe de meeste joden rond 1800 waren veroordeeld, aan hun onderontwikkeling en hun miserabele gezondheidstoestand. Zoals Mozes Asser, een van de voormannen het uitdrukte: ‘Men heeft ons gepermitteerd in het openbaar psalmen te zingen en van honger te sterven.’

Asser gaf hiermee in een notendop de betrekkelijkheid van de Hollandse tolerantie weer. Verdraagzaamheid jegens hun godsdienstuitingen ging gepaard met de uitsluiting van joden voor de meeste beroepen. Het gildenverbod zorgde ervoor dat zij slechts op een paar terreinen werkzaam konden zijn: in de handel, in geldzaken en, zoals in het geval van Lémon, als arts. De grote meerderheid van de Asjkenazische gemeenschap was straatarm; er waren in Amsterdam meer joodse bedelaars dan christelijke.

Lémon werkte voor de Amsterdamse Hoogduitse Joodse gemeenschap. Met twee andere armendokters, elk met een eigen rayon in de straatarme jodenbuurt, was hij in dienst van wat later de joodse kerkgemeente heette. Lémon en zijn directe werkgevers, de uiterst conservatieve parnassijns (kerkbestuurders) zouden al snel lijnrecht tegenover elkaar komen te staan.

Oranjegezindheid

Het was de tijd van de Patriotten en hun strijd tegen de Oranjegezinden. De meeste Nederlandse joden waren traditioneel warme aanhangers van het Oranjehuis. Bloemgarten vertelt hoe tijdens de laatste dagen van het Patriottische bewind een aantal bewoners



van de jodenbuurt werd doodgeschoten vanwege hun steun aan stadhouder Willem v. Toen niet lang daarna het Pruisische leger de prins weer in zijn macht kwam herstellen, verwelkomde een grote joodse menigte de soldaten bij hun intocht bij de Amsterdamse Muiderpoort als bevrijders. De patriotten zouden deze warme ontvangst niet vergeten. Nog jaren later leidde de woede over de ‘schandelijke Oranjegezindheid’ tot anti-joodse rellen en straatgevechten met veel gewonden.

Bloemgarten schetst vervolgens het begin van de lange strijd van Lémon en een aantal andere intellectuelen toen de patriotten in 1795 - met Franse steun - Willem v voorgoed verjoegen en de Bataafsche republiek vestigden. Lémon en de zijnen richtten een patriottenclub op voor joods-christelijke gelijkberechtiging: Felix Libertate, een club die ook christelijke leden telde. Ze zouden belangrijke successen behalen, maar geliefd

[p. 58]

werden de mannen van Felix Libertate nooit. De uiterst conservatieve parnassijns zagen niets in gelijkberechting, maar wat veel erger was: de overgrote joodse meerderheid ook niet.

De belangrijkste overwinning werd de ‘Gelijkstaat der Joden’. De eerste Nationale Vergadering stemde in 1796 in met de voorstellen voor joodse burgerrechten, op initiatief van zes leden van Felix Libertate. Joden kregen actief en passief kiesrecht. Lémon werd met Herman Bromet bij de verkiezingen voor de tweede Nationale Vergadering gekozen, als de twee eerste joodse parlementariërs ter wereld. De ‘Gelijkstaat’ betekende dat joden niet meer werden beschouwd als een apart volk, behorend bij een godsdienstnatie. Het joodse geloof werd een van de godsdiensten in de Republiek. Hiermee zou een eind komen aan de onbegrensde macht van de parnassijns, wier veroordelingen tot dan toe kracht van wet hadden.

De weg naar economische en juridische gelijkheid leek open, maar realisatie zou nog een taai gevecht worden. De parnassijns gaven geen duimbreed toe en de gilden bleven bestaan. De diep teleurgestelde joodse volksvertegenwoordigers steunden een staatsgreep waardoor veranderingen door de staat konden worden afgedwongen. Ze verloren daarop hun zetel in het parlement. Pas met behulp van koning Lodewijk Napoleon zouden ze een aantal verbeteringen kunnen bewerkstelligen, zoals in het joodse onderwijs dat in een treurige staat verkeerde. Tot in de hoogste kringen, constateerde de jurist Jonas Daniël Meijer als adviseur van de koning, spraken joden het Nederlands slecht of helemaal niet. Leraren kwamen uit Duitsland en Polen en spraken alleen jiddisj, een ‘jargon’, zoals Lémon de taal verachtelijk noemt. De Franse koning, die zijn best deed om de joodse gelijkheid te bevorderen, besliste dat onderwijzers voortaan Nederlands moesten leren, en in het Nederlands moesten lesgeven. Deden ze dat niet, dan werden ze geschorst. Ook in de synagogen werd het jiddisj verboden, en de Bijbel moest uit het Hebreeuws worden vertaald.

Bij de integratie met behoud van de eigen identiteit die Lémon en zijn geestverwanten voorstond, behoorde ook ‘het vaderland dienen’. De oprichting van een joods legercorps werd geen succes; er bestond geen animo voor. Vervolgens werd besloten jongens uit een weeshuis en steuntrekkers te rekruteren. Weigerden zij, dan stopte de uitkering voor hen en voor hun ouders.

Zowel de afschaffing van het jiddisj - in het openbaar - als ook invoering van de dienstplicht, leidden tot groot protest, niet alleen onder oude kerkbestuurders. Dramatisch zijn de door Bloemgarten geciteerde brieven van moeders die hun verdienende zoons moeten afstaan en in diepe armoede achterblijven. Keizer Napoleon, die de greep op Nederland versterkt had met een ‘onstilbare soldatenhonger’ voor zijn Europese oorlogen, maakte dienst nemen in het leger nog afschrikwekkender. Dat leidde tot een rel in de Jodenbreestraat in 1811, waarbij omstanders stenen gooiden naar Franse soldaten die een groep dienstplichtigen begeleidden.

Het afschaffen van het jiddisj in de synagoge riep nog meer weerstand op dan de dienstplicht. Wanneer een rabbijn in het Nederlands preekte, begonnen de toehoorders luidruchtig met hun voeten te trappelen. ‘Wij hebben een goede koning’, werd er gezegd, ‘maar hij wordt door booze en slechte Joden aangestookt. Wanneer Joden

[p. 59]

zelven zulke dingen beginnen, om met den Christen gelijk te doen zijn, zowel in de taal[...] als ten opzichte van den militairen stand (en meer dergelijke zaken); wat zal dan mettertijd van ons Joden worden? Wee wee!’

Opvallend is de Franse steun voor de strijd voor joodse gelijkberechtiging. Maar toen Napoleon zijn broer afzette, wenste Lémon zich hierin niet te schikken. Hij werd beschuldigd van samenzwering en enige tijd in Frankrijk gevangen gezet. Daarna zou hij zich wijden aan de medische wetenschap.

Inburgering

In zijn inleiding betuigt Bloemgarten zijn spijt dat het hem niet is gelukt een afgerond beeld te geven van het privéleven van zijn onderwerp.

Dat is jammer, maar niet storend. Deze biografie is een middel om een onbekende historische periode van binnenuit te beschrijven en het materiaal dat hij wél gevonden heeft maakt dat de lezer zijn handen vol heeft aan de loop van de gebeurtenissen. Bloemgarten bezit een grote kennis van de joodse geschiedenis en heeft een scherp oog voor beeldende en soms heel geestige details. Helaas is de hoeveelheid gedetailleerde informatie af en toe zo overweldigend dat het moeilijk is de draad van het verhaal vast te houden. Dit doet op sommige plekken afbreuk aan de kracht van het boek.

Bloemgarten trekt ook boeiende parallellen tussen de joodse emancipatiestrijd en actuele discussies over inburgering van migranten in ons land. Het belang van het onderwijs in de Nederlandse taal klinkt bekend; overigens waren de maatregelen zo succesvol dat het jiddisj een eeuw later vrijwel verdwenen was.

Salvador Bloemgarten, Hartog de Hartog Lémon, 1755-1823. Joods revolutionair in Franse tijd (Amsterdam, Aksant 2007)