Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 43]

In niets volkomen
Leven en werk van Cateau Esser
Astrid Harteloh

De meningen over het talent van Cateau Esser (1858-1923) waren verdeeld. Zij vond dat ze alles in huis had om een professionele zangeres te worden; de rest van de toenmalige muziekwereld - met uitzondering van haar docenten - vond van niet. Toch speelde ze een rol in de negentiende-eeuwse muziek- en theaterwereld. Genoeg redenen, vindt Astrid Harteloh, om een biografie van Esser te schrijven.

Toen Cateau Esser in 1923 werd begraven, verzamelde zich een groot aantal belangstellenden, als Greta Lobo en David Braakensiek van toneelgroep Comoedia, op de Amsterdamse begraafplaats Zorgvlied.

Catherina Esser, roepnaam Cateau, was de dochter van Maria Wilhelmina Rutten en de twintig jaar oudere oud-gouverneur van Curaçao, Rutgerus Hermanus Esser. Vader Esser was militair en moest niets van kunst en muziek hebben; haar moeder kon aardig zingen. Toen Cateau zes jaar oud was overleed haar vader, en toen pas mocht ze pianolessen nemen. Voor Cateau ging er een nieuwe wereld open.

Toen Cateau zeventien jaar oud was, besloot ze van operazingen haar beroep te maken. Ze vertrok naar het buitenland om haar opleiding te voltooien onder leiding van Julius Stockhausen in Frankfurt en Pauline Viardot in Parijs. Ze maakte kennis met Richard Wagner, maar Stockhausen verbood haar de muziek Wagner te bestuderen. Viardot aan de andere kant was niet afkerig van Wagner.

Toen Esser na een paar jaar terugkeerde in Nederland, probeerde ze een carrière als zangeres op te bouwen, maar dat lukte niet. Ze had wel talent, maar de concurrentie was groot en haar stem was niet krachtig genoeg.

Na een pijnlijke innerlijke strijd richtte ze zich op het geven van zang- en declamatielessen. In 1895 richtte ze in Amsterdam de Vereeniging tot beoefening der Vocaal-Dramatische Kunst en de daaraan verbonden school op. Sommige van haar leerlingen kennen we nog van naam, zoals Jacques Urlus, Willem Royaards, Herre de Vos, Pine Belder, Albert Vogel, Theo Bijl,

[p. 44]

Cateau Esser (1858-1923)

Corvini, Else Mauhs - oorspronkelijk opgeleid tot concertzangeres - en Cor Hermus. De laatste twee werden later docenten van Wim Kan.

Niet alleen Essers zangtalenten waren omstreden, ook haar pedagogische kwaliteiten werden bekritiseerd. In 1903 publiceerde de toneelcriticus Mari Ternooy Apèl de sleutelroman Komedianten, met in de hoofdrollen Dora Nieuwlicht en Wilhelm Spindler, voorstellende Cateau Esser en Carl Wilhelm Justus Ramann, koffiemakelaar en medeoprichter van de school.

Dat alles weerhield Esser er niet van om haar activiteiten uit te breiden. Ze werd bestuurslid van de Vereeniging het Nederlandsche Lied met Wouter Hutschenruyter en Frans Coers, ze nam zitting in de commissie onderzoek zangonderricht openbare lagere scholen met Daniël de Lange en diens leerling Antoon Averkamp; ze werd jurylid binnen de Nederlandsche Mozartvereeniging en beoordeelde operavertalingen; ze nam het initiatief voor de oprichting van het Amsterdamsch Lyrisch Tooneel; ze was adviseur voor de Nederlandsche Opera en richtte in 1908 haar eigen gezelschap op, de Noord-Nederlandsche Opera. Haar invloed in de toenmalige toneel- en muziekwereld was dus onmiskenbaar.

Toch verschenen er niet veel positieve berichten over Esser. Haar school was een samenvoeging van toneelschool en conservatorium, en die combinatie viel niet bij iedereen in de smaak. Theaterrecensenten konden haar opleiding niet in een bepaalde stroming plaatsen - ze vonden haar vis noch vlees. Zelf formuleerde ze dit in haar dagboek van 1900 als ‘in niets ben ik volkomen’.

Blauw gordijn

In de negentiende eeuw hadden bijna alle theaters een rood toneelgordijn. Bíjna alle theaters, want dat van de toneelzaal van Cateau Esser was blauw. Met een blauw toneelgordijn suggereerde Esser dat ze zich bij het symbolistische theater had aangesloten. Hoewel er zeker aspecten van het realisme, het traditionele en het symbolistische theater - de drie belangrijkste theaterstromingen in haar tijd - te vinden waren in haar opvattingen, konden de critici haar in geen enkele traditie plaatsen, behalve in die van Wagner. Wagner streefde ernaar verschillende kunstvormen bij elkaar te brengen. Niet alleen muziek en theater, maar ook decor en kleding, op zo'n manier dat het een samenhangend geheel werd. Dat was nieuw, want in het traditionele theater werden de decors en kostuums

[p. 45]

gebruikt die voorhanden waren, en niet noodzakelijkerwijs bij het stuk pasten.

Essers leerlingen konden ervoor kiezen alleen een toneelopleiding te volgen, zoals Jacqueline Spoor, Max Weber en Ida Mollinger deden. Deze opleiding was gericht op dramatische voordracht en het instuderen van toneelstukken. Leerlingen die de muziekopleiding deden, kregen een opleiding gericht op opera - zowel zang als toneelspel - en muziek. Alle leerlingen kregen les in decorontwerp, kostuums, grime, gymnastiek, schermen, dansen, regie, uitspraak en literatuur in verschillende Europese talen. De opera's die ingestudeerd moesten worden, waren voornamelijk van Wagner.

Sommige leerlingen die afstudeerden aan de opleiding van Cateau Esser werden beroemder dan Esser zelf. Het is vreemd dat er juist van mensen als Theo Bijl, Cor Hermus, Else Mauhs, Jacqueline Royaards-Spoor, Pine Belder, Chris de Vos, Herman Schwab, Jacques Urlus, Jacques Ruijgrok, en van bekende docenten van Essers school als Willem Royaards, Louis Moor, Henri Maal, Arie Belinfante en J.A. Kwast, niet of nauwelijks biografieën bestaan.

Toen ik begon met een biografie van Esser bleek er een omstandigheid te zijn die het schrijven van haar biografie bemoeilijkte. Een groot probleem was het beperkte aantal bronnen. Esser was nooit getrouwd geweest en had geen kinderen. Neven en nichten, ooms en tantes waren niet meer in leven. Dit gold ook voor haar leerlingen en collega's. Wel waren er twee dagboeken, zo'n honderd brieven, wat foto's, wat jaarverslagen en enkele krantenartikelen. Er waren ook nog een paar pagina's lange levensbeschrijvingen voorhanden uit 1894, geschreven toen Esser zesendertig jaar oud was. De auteur was Henri Viotta, net als Esser een Wagnerliefhebber.

Toch was er veel voor te zeggen een biografie van Esser te schrijven. In de eerste plaats was Esser in haar tijd een bekende Nederlander; pas na haar dood is ze in de vergetelheid geraakt. Ze was koppig, moeilijk om mee samen te werken en bijna iedereen die haar kende had onenigheid met haar. Haar ideaal om te leven in dienst van de kunst stond bij haar altijd voorop; haar persoonlijk geluk heeft ervoor moeten wijken. Ik heb bewondering voor haar doorzettingsvermogen en inzet, vooral omdat het in de negentiende-eeuwse cultuur niet vanzelfsprekend was dat een vrouw een leidinggevende rol speelde.

Esser staat op de lijst bekende Nederlanders van begraafplaats Zorgvlied in Amsterdam. Dit betekent dat haar graf nooit geruimd mag worden. Maar wat betekent zo'n vermelding als de meeste mensen niet weten wie ze is? Ook daarom moet Essers levensverhaal worden verteld.

Astrid Harteloh, Niets ben ik volkomen. Een documentair-kritische deeluitgave van de dagboeken van Cateau Esser (1898 en 1900), (Groningen, Rijksuniversiteit Groningen 1994)

Astrid Harteloh, ‘Reddende engelen’. In: Literatuur 6 (1997) 340-346

Astrid van der Kraan-Harteloh, ‘Juffrouw Esser van de Weteringschans’. In: Nieuwsbrief Vrouw en Muziek 28 (2002) 4

Bram van Dort, Komedianten (Amsterdam 1903)