Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 25]

Van God los
De vroege dood van drie soul-iconen
Paul van der Steen

Oud worden was veel soulzangers niet gegeven. Ze kwamen snel en gingen vroeg. Een morbide verkenning van een muziekgenre aan de hand van drie jong gestorven grootheden: Sam Cooke (1931-1964), Otis Redding (1941-1967) en Marvin Gaye (1939-1984).

Een teken van boven. Dat gebeurt met mensen die God de rug toekeren. Sommigen zeiden het hardop, anderen dachten het alleen, toen Sam Cooke in 1958 op de snelweg tussen St. Louis en Memphis slachtoffer werd van een auto-ongeluk. Van de vier inzittenden kwam de zanger er met wat schrammen en glassplinters in zijn oog nog het beste vanaf. Zijn chauffeur overleed. Collega-artiest en jeugdvriend Lou Rawls lag dagenlang in coma.

Cooke kwam voort uit de gospelwereld, waarin hij naam had gemaakt als lid van the Highway QC's en later van de immens populaire Soul Stirrers. In de tweede helft van de jaren vijftig besloot hij niet alleen solo te gaan, maar ook de overstap te maken naar het seculiere amusement. Muzikaal betekende dat vaak een minimaal onderscheid. Zelfs tekstueel waren de verschillen soms slechts met enige moeite te herkennen: in plaats van de liefde voor het Opperwezen werd nu de liefde voor een van zijn schepselen bezongen. Velen zagen het echter als het verkopen van je ziel aan de duivel.

Cooke zelf zag het nuchterder: een schoenmaker valt niet van zijn geloof als hij schoenen gaat maken, een zanger niet als hij gaat zingen. Een artiest was iemand ‘geboren en begiftigd met talent. Karakter is iets wat je verwerft. Als je een zanger bent en je verdient daar je brood mee, wat is daar dan mis mee?’ Of zoals Sams vader, dominee, maar een pragmatische dominee, het altijd had gezegd: ‘Mensen kijken naar dollars. God kijkt naar je hart.’

De dollars kwamen en Cooke moet het gevoel hebben gehad dat hij Gods steun had. Na een vliegende start met ‘You Send Me’ (nummer één in de poplijst en de zwarte R&B-lijst) volgden hits als ‘I'll Come Running Back To You’, ‘Wonderful World’, ‘Chain Gang’ en ‘Another Saturday Night’.

[p. 26]

De zanger betoverde met zijn knappe verschijning, zijn glimlach en een honingzoete stem.

Cooke bleef eigenzinnig in zijn keuzes. Hij weigerde een speeltje van de muziekindustrie te worden, stuurde zijn eigen loopbaan en stichtte een eigen artiestenstal en platenlabel. De zanger las zich bovendien een slag in de rondte, onder meer over de zwarte geschiedenis. Dat leidde tot overtuigingen die niet doordrongen in zijn liedjes. Alleen het door de eerste successen van Bob Dylan geïnspireerde, wonderschone ‘A Change Is Gonna Come’ ademde de geest van de burgerrechtenbeweging. Wel was Cooke de eerste Afro-Amerikaanse artiest die afzag van het ontkroezen van zijn haar. Verder weigerde hij op te treden voor zalen waar blank en zwart van elkaar gescheiden bleven en onderhield hij vriendschappen met de militante leider Malcolm X en bokser Cassius Clay.

De vermaningen en verwijten bleven komen. Zoals sommigen Gods hand zagen in het auto-ongeluk in 1958, zo werd die ook gezien in de tragische verdrinkingsdood van Cookes zoontje Vincent in een privézwembad in 1963. ‘Als hij God niet had verlaten, was het nooit gebeurd,’ zei Clay Evans, baptistendominee, gospelzanger en ooit de geestelijke vertrouwensman van Cooke, nadat de zanger op 11 december 1964, 33 jaar oud, aan zijn einde kwam.

En toegegeven: als de dood in dit geval geen duivels karakter had, dan toch in elk geval een smoezeligheid die eigenlijk niet paste bij een ster van het kaliber Sam Cooke. Daniel Wolff laat in de biografie You Send Me nog alle ruimte voor de speculaties die al meteen na het overlijden van de zanger de ronde deden, zoals een moord in opdracht van de maffia of de platenindustrie. De terecht gelauwerde muziekhistoricus Peter Guralnick - auteur van een tweedelige Elvis-biografie - brengt in het monumentale Dream Boogie het neerschieten van Cooke terug tot wat het was. Een vrouw die mannen meelokte naar motels, haar klanten vóór het bedrijven van de liefde vroeg om zich goed te wassen, en er op dat moment met de portemonnee van haar slachtoffers vandoor ging. Cooke die haar half ontkleed achterna ging, verhaal haalt bij de dienstdoende motelmedewerkster, haar verdenkt van betrokkenheid bij de roof, slaags raakt met de vrouw en dodelijk getroffen wordt door de derde kogel die ze op hem afvuurt. Zoals gezegd: shabby omstandigheden voor een artiest met het imago van een heer. Slechts Cookes laatste woorden waren geheel in stijl. Geen krachttermen of verwensingen, maar een keurig ‘Lady, you shot me.’

Sam Cooke (1931-1964)

Energie

Met artiestenbiografieën is het altijd uitkijken. Van listig aan elkaar geschreven knipselmappen en roddels wordt een lezer niet

[p. 27]

vrolijker. Guralnicks boek over Cooke is een representant van de goed gedocumenteerde levensgeschiedenissen van zwarte popsterren zoals er de laatste twee decennia meer verschijnen: ze lichten persoon en werk uit, geven verhelderende inkijkjes in het harde bestaan tijdens tournees en verweven die elementen met de geschiedenis van de Afro-Amerikanen in de twintigste eeuw. Aan drama meestal geen gebrek. Zo wemelt het van de vroeg overleden soulzangers en -zangeressen: Jackie Wilson, Otis Redding, Minnie Ripperton, Donny Hathaway, de Temptations-tandem Eddie Kendricks en David Ruffin, en Curtis Mayfield. Redding dankt er in Nederland zelfs een bijnaam aan: Otis-die-dood-is.

Otis Redding leunde openlijk op de erfenis van Sam Cooke. Uiterlijk had hij niets van zijn voorbeeld. Aan Otis Redding was alles groot en kolossaal. Hij bewoog navenant: houtenklazerig. Cookes wijze van frasering nam hij over, maar zijn rauwe stem leek in niets op het honingzoete geluid van zijn voorbeeld. Maar de overdonderende energie en passie waarmee Redding zijn repertoire vertolkte lieten weinigen onberoerd. Een belangrijk deel van zijn stukken kwam van Cooke: ‘Nothing Can Change This Love’, ‘Cupid’, ‘Shake’, ‘Try a Little Tenderness’ en ‘A Change Is Gonna Come’. Net als Cooke bouwde hij zijn eigen muziekimperium op. Met succes. Rond zijn zesentwintigste was Otis Redding een man in bonus. Hij had zijn eigen Big O Ranch met 161 hectare land, en samen met Jefferson Airplane, The Mamas and the Papas, The Who en The Jimi Hendrix Experience maakte hij zijn grote doorbraak naar het grote publiek tijdens het legendarische popfestival in Monterey. Een operatie aan poliepen op zijn stembanden gooide tijdelijk wat roet in het eten, maar na zijn herstel ging de zanger met hernieuwde energie aan de slag. Eind november, begin december 1967 nam hij nieuwe liedjes op, waarvan één een volledig nieuwe Otis Redding liet horen. ‘(Sittin' on) The Dock of the Bay’, over het verlangen naar een beter morgen, leek op niets wat hij daarvoor gemaakt had. Zoals Cooke zich bij zijn zwanenzang ‘A Change Is Gonna Come’ had laten inspireren door Bob Dylan, zo stond dezelfde zanger aan de wieg van ‘The Dock of the Bay’. Redding vond dat Dylan te veel woorden nodig had, maar diens lyriek vond hij onweerstaanbaar.

Het nummer zou de grootste hit van Otis Redding worden, zij het postuum. Tijdens een vlucht van Ohio naar Wisconsin stortte Reddings privévliegtuig op 10 december 1967 op slechts vier kilometer van zijn bestemming in het ijskoude water van een meer. De zanger, zijn piloot en vijf leden van zijn begeleidingsband The Bar-Kays kwamen om. Alleen de trompettist werd gered.

In het geval van Redding - waarvan dé biografie nog moet verschijnen, maar die met Try a Little Tenderness van Geoff Brown wel een adequate, beknopte levensbeschrijving heeft gekregen - geen speculatie en complottheorieën. Zijn dood roept herinneringen op aan die van Buddy Holly en zijn begeleiders een klein decennium eerder. Een ongeluk; niet meer, niet minder.

Wereldleed

Het levensverhaal van de twee jaar oudere Marvin Gaye heeft daarentegen alles van een noodlotstragedie. Nog nadrukkelijker dan bij Cooke loopt de tegenstelling tussen de religieuze en seculiere wereld als rode

[p. 28]

draad door zijn levensverhaal. Gaye werd verscheurd tussen God en geilheid. David Ritz had de titel van zijn hartverscheurende Gaye-biografie, Divided Soul, niet beter kunnen kiezen.

Net als Redding was Marvin Gaye schatplichtig aan Sam Cooke, en net als de in 1964 overleden zanger voegde hij als artiest een ‘e’ toe aan zijn achternaam: voor iemand die Cook heet een kleinigheid, voor een zanger die vrouwenharten moet laten smelten en ondertussen als Gay door het leven moet een verlossing. Beider repertoire was vergelijkbaar. Gaye schreef zelf ook, maar werd door de hitschrijvers van het Motown-label van onweerstaanbare niemendalletjes voorzien. Er was bovendien een uiterlijke gelijkenis met Cooke. Kort na de fatale schietpartij in Los Angeles zag Motown-baas Berry Gordy wel brood in een speelfilm: The Sam Cooke Story. Voor de hoofdrol had hij Marvin Gaye op het oog. Die weigerde resoluut: ‘Ik zei tegen Berry dat ik het een morbide idee vond. Als ik eraan dacht, liepen de rillingen over mijn rug. Geen sprake van dat ik ook maar zou denken over het accepteren van de rol. Ik werd al zenuwachtig bij de gedachte aan een soulzanger die wordt doodgeschoten.’ De als drummer begonnen Gaye opereerde niet alleen als solo-artiest. Om zijn imago van Prince Charming kracht bij te zetten koppelde Motown hem voor platen vol liefdesduetten ook aan zangeressen uit de eigen stal: Mary Wells, Kim Weston en Tammi Terrell. Vooral de samenwerking met de laatste (onder meer ‘Ain't No Mountain High Enough’, ‘Ain't Nothing Like the Real Thing’ en ‘You're All I Need To Get By’) had het beoogde effect: dit klonk en zag eruit als ware liefde. Dat was schijn, al konden de twee het uitstekend samen vinden. Toen Terrell in de zomer van 1967 in zijn armen in elkaar zakte, was dat de aanzet tot een diepe depressie. Gaye sloot zich op in een appartement en dreigde zichzelf neer te schieten als iemand hem lastigviel. Wat de domineeszoon weerhield van zelfmoord was het geloof. Jezelf van het leven beroven was even zondig als het vermoorden van een ander.

Veel aanleiding tot vrolijkheid zag hij echter niet meer. Zijn huwelijk met Anna Gordy, de zus van Motownbaas Gordy, werd steeds slechter. In Terrells hoofd was iets grondig mis. Volgens sommigen het gevolg van mannen met losse handjes, volgens de doktoren een hersentumor. Opeenvolgende operaties konden haar niet redden. In maart 1970 overleed ze, 24 jaar oud. Ondertussen confronteerden de brieven van zijn broer Frankie uit Vietnam Gaye met een andere bittere realiteit. Hij had geen zin meer om met een handvol liefdesliedjes een studio in te gaan of een podium op te stappen. In plaats daarvan kwam hij met een plaat die in niets leek op zijn voorgangers: het conceptalbum What's Going On stond vol spirituele en maatschappijkritische teksten en nummers die, met hun nadruk op percussie en gelaagd opgenomen vocalen, een jazzy bijsmaak hadden. Platenbaas Gordy sprak over het slechtste dat hij ooit had gehoord.

Waarom wilde het sekssymbool van de jaren zestig en naar men hoopte ook de jaren zeventig zijn carrière ruïneren met liedjes over het wereldleed? En waarom had de zanger in godsnaam zijn baard laten staan? Maar Gordy kwam tot inkeer: What's Going On werd de best verkochte Motownlp ooit en scoort tot op de dag van vandaag hoog - soms zelfs het allerhoogst - in lijstjes met de beste albums aller tijden.

[p. 29]

Ook op volgende platen bleef Gaye voor een soulartiest ongekend expliciet: ‘Let's Get It On’ en ‘I Want You’ laten hem van zijn sensuele kant horen, en met de dubbelaar met de sarcastische titel ‘Here My Dear’ rekende hij letterlijk (alimentatie) en figuurlijk af met Anna Gordy. Ook zijn nieuwe liefde Janis Hunter gaf hem geen rust. Gaye bleef een gekwelde geest. Herinneringen aan de mishandelingen door zijn vader in zijn jeugd, podiumangst, verdovende middelen, te veel vrouwen, het droeg allemaal niet bij tot innerlijke rust. Hij was de vleesgeworden Trouble Man uit zijn gelijknamige nummer.

Op de vlucht voor drugs- en belastingproblemen belandde Gaye begin jaren tachtig in een pension in Oostende. Vanuit die plaats werkte hij aan een comeback. Die kwam er dankzij het nummer ‘Sexual Healing’. Hij had nu hits gehad in drie verschillende decennia. Maar het succes gaf hem geen bevrediging. Hij zag hoe Michael Jackson hem met Thriller overvleugelde en doorbrak naar een breed publiek. Dat wilde hij ook: ‘Pop betekent geld verdienen. Soul betekent geëxploiteerd worden.’

Dat had hij ook een beetje aan zichzelf te wijten. Anders dan Sam Cooke en Otis Redding ontbrak het hem aan zakelijk talent. Zijn niet onaardige inkomsten na het succes van ‘Sexual Healing’ verdwenen voor een groot deel in de zakken van drugsdealers. Volgens een van de muzikanten circuleerde er tijdens de tournee na die hit meer coke ‘dan tijdens welke tournee ook in de geschiedenis van het entertainment. Marvin rookte het ook, at het zelfs’. Om zich te bewijzen als sekssymbool ontkleedde hij zich tijdens concerten tot op zijn onderbroek, een ietwat gênante act voor een man van middelbare leeftijd. Dat hij ondertussen vocht tegen impotentie, maakte het allemaal nog schrijnender. En dan was er nog de verregaande paranoia van Gaye. Hij was ervan overtuigd dat men hem wilde vermoorden. Het leidde ertoe dat hij zich liet omringen door allerhande schimmige figuren met te veel wapens.

Zijn angsten en geldzorgen dreven hem naar zijn ouderlijk huis, waar hij zich voornamelijk opsloot in zijn kamer. Zelfs zijn meest dierbare familieleden, zijn moeder en zijn broer, verloren hun grip op hem. Tegelijkertijd herleefde de strijd tussen zijn vader, een stevige drinker, en de zwaar aan drugs verslaafde Marvin Gaye. Op zondag 1 april 1984, één dag voor de vijfenveertigste verjaardag van junior, haalde vader bij zijn vrouw vloekend en tierend verhaal over een brief die hij niet kon vinden. Zij zocht bescherming bij haar zoon. Die duwde en sloeg zijn vader de kamer uit. Daarmee tekende hij zijn doodvonnis. Senior had al meerdere malen duidelijk gemaakt dat als zijn zoon hem waagde aan te raken, hij hem zou vermoorden. Het slachtoffer had het wapen enkele maanden eerder zelf cadeau gedaan, ook als een soort bescherming tegen al diegenen van wie hij dacht dat ze achter hem aan zaten.

Zus Jeanne twijfelde er niet aan dat dit precies de manier was waarop haar broer wilde sterven: een verlossing uit zijn misère, zijn moeder eindelijk bevrijd uit de handen van haar wrede echtgenoot en zijn vader gestraft voor de rest van zijn leven. Alleen de tekst van het titelnummer van ‘What's Going On’ zou nooit meer hetzelfde klinken:

[p. 30]

 

Father, father, father, we don't need to

 

escalate

 

You see, war is not the answer

 

For only love can conquer hate.

Literatuur

Daniel Wolff, e.a., You Send Me. The Life and Times of Sam Cooke (London, Virgin Books 1996)

Geoff Brown, Otis Redding. Try a Little Tenderness (Edinburgh, Mojo Books 2001)

David Ritz, Divided Soul. The life of Marvin Gaye (New York, Da Capo Press 1999)

Ben Edmonds, What's Going On? Marvin Gaye and the Last Days of the Motown Sound (Edinburgh, Mojo Books 2001)

Peter Guralnick, Sweet Soul Music. Rhythm and Blues and the Southern Dream of Freedom (London, Penguin Books 1991)

Adam White & Fred Bronson, The Billboard Book of Number One Rhythm and Blues Hits (New York, Billboard Books 1993)