Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 21]

Een sterke stem
De componiste Tera de Marez Oyens
Jacolien de Nooij

Tijdens het Festival Nieuwe Muziek in Zeeland in 1998 noemde men haar een van de meest veelzijdige componisten die het Nederlandse muziekleven heeft voortgebracht. Omdat maar weinig mensen weten wie Tera de Marez Oyens was, mag deze bijzondere en getalenteerde componiste niet ontbreken in de Nederlandse muziekgeschiedenis.

Hoewel de meeste Nederlandse vrouwen tot aan het eind van de negentiende eeuw slechts op amateuristisch niveau muziek mochten maken, zijn er toch enkele pianostukken van vrouwelijke componisten overgeleverd. Josina Boetzelaar (1733-1797) is de enige Nederlandse componiste van wie enkele aria's en arietta's bewaard zijn gebleven. In het midden van de negentiende eeuw was er één componiste die grotere vormen geschreven had en deze ook kon uitgeven en uitvoeren, dankzij haar contact met J.A. Alberdink Thijm: Hermina Amersfoordt-Dijk (1821-1892). In de jaren tachtig van de negentiende eeuw vond er een aantal maatschappelijke veranderingen plaats die het voor vrouwen mogelijk maakte zich op muzikaal gebied professioneel te ontwikkelen. Zo vond er in de schilderkunst, literatuur en muziek een nationale culturele vernieuwing plaats, kwam er in de gegoede burgerij steeds meer behoefte aan muzieklessen en ontstonden er georganiseerde vrouwenbewegingen.

In de twintigste eeuw groeide het aantal componistes gestaag en in de jaren twintig heerste een klimaat waarin de ontplooiing van de talenten van vrouwen werd aangemoedigd. Een nieuwe generatie geëmancipeerde componistes trad naar voren, waarvan Henriëtte Bosmans (1895-1952) de belangrijkste en talentvolste was. In de crisisjaren daarna maakten conservatieve denkbeelden hun rentree. De vrouw moest terug in het gezin en haar werkzaamheden binnenshuis verrichten. Ook nam in deze tijd de belangstelling voor het Nederlandse repertoire af, dus ook voor mannelijke componisten was dit een moeilijke tijd. Na 1945 veranderde de situatie pas gedurende

[p. 22]

Tera de Marez Oyens (1932-1996)

de jaren zestig, toen er specifieke belangstelling ontstond voor de positie van vrouwen in de kunsten. In 1982 telde het Genootschap van Nederlandse Componisten (Geneco) 2,6 procent vrouwelijke leden; dit aandeel groeide naar 7 procent in 1994 (20 vrouwen op 283 leden). De ledenlijst op de website http://www.geneco.nl/ laat zien dat er in 2008 113 componisten zijn aangemeld, onder wie 16 vrouwen. Dit betekent dat het vrouwelijk aandeel 14 procent bedraagt, een duidelijke groei ten opzichte van voorgaande decennia.

In 1985 werd de werkgroep Vrouw en Muziek opgericht. De oprichters waren van mening dat de muziek van vrouwelijke componisten te weinig werd uitgevoerd en daarom niet de aandacht en waardering kreeg die ze verdiende. In 1987 ging de werkgroep verder als stichting. Inmiddels heeft de stichting vele publicaties op haar naam staan en uiteenlopende evenementen georganiseerd, zoals een congres, debatmiddagen en salons. Het hoogtepunt was het internationale congres over vrouwen en muziek dat in 1991 in Utrecht werd gehouden. Stichting Vrouw en Muziek heeft een documentatiecentrum opgebouwd waarin partituren, naslagwerken, knipselmappen, audiovisueel materiaal en foto's worden bewaard. Het centrum maakt deel uit van het Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging (iiav). In 2005 richtte de Stichting zich ook op muzikale performancekunst, geïmproviseerde muziek en het werk van vernieuwende, vrouwelijke musici.

Een vrouw die een belangrijke rol heeft gespeeld bij het promoten van de Stichting Vrouw en Muziek was Tera de Marez Oyens (1932-1996).

Woordtoonkunst

Tera de Marez Oyens werd op 5 augustus 1932 in Velsen geboren als Woltera (Tera) Gerharda Wansink. Op vierjarige leeftijd begon zij met pianolessen, op haar achtste kreeg zij ook vioollessen. Op jonge leeftijd werd zij toegelaten tot het Amsterdams Conservatorium, waar zij piano, klavecimbel, viool en directie studeerde bij respectievelijk Jan Odé, Richard Boer, Jan Henrichs en Camille Jacobs, en Felix Hupka. Hier werd haar talent voor het componeren ontdekt en begon zij met het schrijven van zowel kamermuziek als liederencycli. Op twintigjarige leeftijd behaalde zij haar eindexamen. Drie dagen daarna trouwde zij met haar voormalige pianoleraar Gerrit de Marez Oyens. Tera de Marez Oyens vervolgde haar opleiding met compositie- en instrumentatielessen bij Hans Henkemans

[p. 23]

en lessen elektronische muziek bij Gottfried Michael Koenig aan het Instituut voor Sonologie aan de Universiteit van Utrecht.

De Marez Oyens was cantrix van de Hervormde gemeente te Hilversum. Zij hield zich intensief bezig met kerkmuziek en schreef veertien liederen voor het Liedboek voor de Kerken, dat in 1973 uitkwam. Naast kerkmuziek hield zij zich bezig met andere vormen van muziek, zoals woordtoonkunst (bijvoorbeeld Pente sjawoe kost uit 1970) en elektronische muziek. In 1964 won ze de prestigieuze Visser Neerlandiaprijs met haar werk Der Chinesische Spiegel. Ook gaf De Marez Oyens les aan onder meer de Academie voor Expressie en de Universiteit van Utrecht. 's Zomers doceerde zij aan het Wiener Sommer Seminar. In 1977 werd zij aangesteld als docent Praktijk van de hedendaagse muziek aan het ArtEZ conservatorium van Zwolle en enkele jaren later werd zij de eerste vrouwelijke docent voor het hoofdvak compositie. De Marez Oyens trad op als concertpianiste, leidde groepen jongeren en volwassenen in muzikale improvisatie, dirigeerde amateur- en beroepskoren en -orkesten, verzorgde muzikale radioprogramma's, hield lezingen en schreef over muziekonderwijs. In 1989 was zij composer in residence aan de Georgia State University in Atlanta. Kortom, muziek stroomde door haar aderen.

Ze bekwaamde zich ook als dirigent. In september 1975 stond zij als eerste vrouwelijke dirigent voor het Overijssels Philharmonisch Orkest. Inmiddels was ze hetrouwd. Haar tweede echtgenoot was politicoloog en schrijver Menachem Arnoni, wiens teksten een grote inspiratiebron voor haar waren. De laatste jaren componeerde De Marez Oyens bijna alleen nog maar in opdracht. Vlak voor haar dood in augustus 1996 trouwde zij met de stripauteur Marten Toonder.

Waar blijven de componistes

Hoewel zij nauw betrokken was bij het onderwerp vrouw en muziek, noemde De Marez Oyens zichzelf geen feministe. Het eerste internationale congres Women and Music in New York in 1980 was voor haar een openbaring wat betreft de geschiedenis van vrouwelijke componisten. Tot die tijd wees zij vaak naar mannelijke componisten die het ook moeilijk hadden - vrouwen moesten gewoon niet zeuren. In New York werden haar de ogen geopend voor gendermechanismen, de manier waarop het geslacht van een persoon, en het daarbijbehorende rolpatroon, functioneert in de samenleving.

De Marez Oyens werd bestuurslid van het International Congress on Women in Music (icwm). Verder was zij vertegenwoordiger van de Stichting Vrouw en Muziek tijdens buitenlandse evenementen, een functie die haar op het lijf was geschreven, want zij hield van reizen en legde gemakkelijk contact. In 1988 ging De Marez Oyens naar het vijfde icwm-congres in Heidelberg. Toen was al bekend dat het zesde congres in New York gehouden zou worden. De Marez Oyens bood aan om de organisatie van het zevende congres op zich te nemen. De Noord-Amerikaanse muziekwetenschapster Marcia Citron (1991) schrijft dat dit congres meer betekende dan een bijeenkomst van mensen uit de muziekwereld. Het liet zien dat vrouwen aanwezig zijn in de muziekwereld en dat zij erkend werden: ‘and that women as musical subjects have a strong voice that warrants re-

[p. 24]

cognition’. Het hoogtepunt was een concert met werken van een nieuwe generatie Nederlandse componistes.

Door haar werk en lidmaatschap bij verschillende stichtingen en verenigingen bleef De Marez Oyens goed op de hoogte van het discours over vrouwen en muziek en kon zij de belangen van de Nederlandse componistes vertegenwoordigen en behartigen. Maar minstens zo belangrijk was haar zitting in diverse jury's. Net als die van veel andere vrouwen is ook haar geschiedenis er een van steeds ‘de eerste’ te zijn. Toen De Marez Oyens in 1977 haar aanstelling aan het ArtEZ conservatorium van Zwolle kreeg, was ze de eerste vrouwelijke docent voor het hoofdvak compositie. Deze aanstelling betekende dat er respect bestond voor haar werk en haar kundigheid. De aanwezigheid van een vrouwelijke docent was bovendien een stimulans voor alle vrouwelijke studenten. Het viel De Marez Oyens destijds op dat er nog steeds verschil merkbaar was tussen het werk van mannelijke en vrouwelijke leerlingen. In 1978 zei zij hierover: ‘De meisjes kunnen zich dus wel identificeren met mij als vrouwelijk componist en dan nog werkt het niet. [...] Zij schrijven in het schoolblad “waar blijven de componistes?”, maar zelf komen zij niet over het voetlicht. Volgens mij komt dit ook doordat vrouwen zichzelf minder serieus nemen dan mannen.’ Het is nu bijna dertig jaar geleden dat De Marez Oyens de eerste vrouwelijke compositiedocent werd. Vandaag de dag zijn de compositiedocentes van de Nederlandse conservatoria nog steeds op één hand te tellen.

Literatuur

Helen Metzelaar, ‘De precaire positie van de componiste. Naar een beter genderevenwicht in het muziekleven’, in Mens en Melodie 54 (1999) 161-165

Helen Metzelaar, ‘Een geschiedenis in vogelvlucht. Nederlandse componistes in de twintigste eeuw’, in Muziek in de 20ste eeuw. Red. Jan Nuchelmans jr. (Baarn, Ambo 1995)

Ellen Overweel, ‘Tera de Marez Oyens’, in Zes vrouwelijke componisten. Red. Helen Metzelaar (Hilversum, Centrum Nederlandse Muziek 1991)

Marten Toonder, Tera: epiloog 1998 (Amsterdam, De Bezige Bij 1998)

Marcia J. Citron, ‘Conference Report’, in The Journal of Musicology ix, no. 4 (1991) 533-543

M. Roegholt, ‘Als een man zit te componeren, wordt hij niet door de melkboer gestoord’, in Opzij (1985) 58-60

Saar Roelofs, Tien componistenportretten (Amsterdam, Partner Productions 2000)