Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 83]

Dagboek van een biograaf
Verstilde stemmen en verzwegen levens
Een Indische familiegeschiedenis
Inez Hollander

Over het verleden van haar familie had de in Californië wonende Nederlandse schrijfster Inez Hollander nooit echt nagedacht. Toen ze dat wel ging doen, werd haar algauw duidelijk dat er bijzonder weinig materiaal te vinden was - wat bestond, was in of na de Tweede Wereldoorlog verdwenen. Wat doe je als biograaf als je onderwerpen alleen maar bidprentjes hebben nagelaten?

Toen ik op een mooie voorjaarsdag met mijn Amerikaanse gezin neerstreek in een Indonesisch restaurant in San Francisco, begon mijn zoon van zeven met allerlei vragen over de gamelanmuziek en de wajangpoppen die aan de muur hingen. Hoewel Indonesië bijna drieëneenhalve eeuw een Nederlandse kolonie is geweest, wist ik bijster weinig te verklaren en vertellen. Ik vond het zelfs gênant. Gefrustreerd en met een vleugje snobisme, verwees ik naar onze Indische familiegeschiedenis en mompelde ik: ‘We once had a farm in Java,’ een armzalige echo van de openingszin van Isak Dinesens Out of Africa. In feite kwam het erop neer dat ik niets wist van die ‘farm’, mijn familie die er woonde en de Javanen die het land bewerkten. Maar waarom wist ik zo weinig?

Gestimuleerd door de belangstelling van mijn zoon besloot ik meer over onze Javaanse familiegeschiedenis te weten te komen. Die poging strandde vrijwel direct, omdat ik over weinig bronnen beschikte. Toen Hella Haasse haar Heren van de thee schreef kon ze een uitgebreid familiearchief raadplegen. Wij hadden geen archief; alles was verloren gegaan tijdens de Tweede Wereldoorlog, en brieven tussen familieleden in Nederland en Indië waren verdwenen in prullenbakken en open haarden. Ik was op zich geen onervaren onderzoeker: in 1999 bracht Louisiana State University Press mijn biografie uit van de Amerikaanse schrijver en journalist Hamilton Basso. Voor dat boek had ik naast de romans de brieven van Basso kunnen gebruiken, die zich in verscheidene universiteitsbibliotheken aan de Amerikaanse Oostkust bevinden. Schrijvers zijn dankbare objecten voor

[p. 84]

biografieën omdat ze niet alleen in hun werk veel autobiografische gegevens achterlaten, maar daarnaast dikwijls verwoede correspondenten zijn. Wat doe je met familieleden die alleen maar bidprentjes hebben achtergelaten?

Veel van de relevante informatie was opgeslokt door het familiegraf. De monumentale grafsteen op het graf van mijn in Djombang geboren grootvader veranderde in mijn dromen en gedachten in een hoge en ondoordringbare muur. Maar dat betekende niet dat alles verloren was. Ik had immers nog een ‘levend archief’: ooms en tantes die op Java waren geweest als kinderen. Het was belangrijk hen als eerste te interviewen, ook al zijn orale bronnen vaak subjectief en onbetrouwbaar. Het is belangrijk om gemeenschappelijke verhalen te vergelijken en telkens terug te keren naar de bronnen omdat de ene herinnering van een oom weer een andere herinnering bij een tante kan oproepen.

Veel van het onderzoek in de verschillende archieven (waaronder het Nationaal Archief, het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie en het Koninklijk Instituut voor de Tropen) moest ik doen vanuit Californië, waar ik woon. Dit betekende dat ik was overgeleverd aan de welwillendheid van de dienstdoende archivarissen, met gemengd resultaat. Hierbij moet ik aantekenen dat een aantal archieven, vooral oorlogsarchieven, niet geheel openbaar zijn. Zo leerde ik dat Nederland geen Freedom of Information Act kent en dat zogenaamde ‘geheime’ archieven, die ondergebracht zijn bij het ministerie van Buitenlandse Zaken, pas na vijfenzeventig jaar geopend mogen worden. Staatssecretaris Van der Ploeg heeft daar kritiek op geleverd in zijn Rapport ‘Archieven in de Etalage’: de verschillende openbare archieven zouden niet ‘openbaar’ genoeg zijn en dienen het publiek niet voldoende wegens gebrek aan geld, staf en digitalisering. Alhoewel het na en het niod hun hele collectie op het internet hebben staan, is het onmogelijk binnen deze internetcollecties iets op te zoeken. Daarvoor moet men persoonlijk naar Den Haag en/of Amsterdam afreizen en ik adviseer daarom ten zeerste dat men van tevoren toestemming vraagt om inzage te krijgen in de zogenaamde A- en B-archieven.

Deze ontoegankelijkheid van vooral de oorlogsarchieven heeft nog steeds tragische consequenties: omdat mannelijke en vrouwelijke geïnterneerden tijdens de oorlog werden gescheiden door de Japanners, vielen veel gezinnen uiteen. Na de oorlog heerste er zo'n chaos op Java, vooral wat betreft de informatieverstrekking over gestor-

[p. 85]

ven familieleden, dat veel gezinnen niet meer dan een overlijdensbericht kregen van het Rode Kruis. Daarmee was de kous af. Vlak na de bevrijding van het kamp waarin mijn oudtante geïnterneerd was, kreeg zij te horen dat haar man Peddy op 15 maart 1945 in een gevangenis in Bandoeng was overleden. Hoe hij daar terecht was gekomen, waaraan hij is overleden en waar hij ligt begraven, heeft ze nooit te horen gekregen.

Mijn boek werd dan ook al gauw een speurtocht naar wat er met Peddy gebeurd was in het laatste jaar van zijn leven. Via bovengenoemde geheime archieven kwam ik erachter dat hij een jaar lang is gemarteld door de Japanners, omdat hij verdacht werd van verzetsactiviteiten. Strikt genomen had mijn oudtante dan ook een oorlogspensioen moeten ontvangen voor Peddy's bewezen rol in het verzet. Maar omdat ze die informatie nooit heeft gekregen, heeft ze dat pensioen nooit ontvangen. Informatie over de plaats waar Peddy begraven lag is ook nooit achterhaald, totdat ik - meer dan zestig jaar later - de Oorlogsgravenstichting (ogs) aanschreef in Den Haag.

Nog voordat ik de verschillende archieven benaderde, moest ik mezelf ‘bijscholen’ in onze vaderlandse geschiedenis en vooral onze koloniale geschiedenis. Dat betekende veel lezen in historische bronnen, maar ook een hernieuwde kennismaking met koloniale schrijvers als Daum, Couperus, Walraven en andere literaire tijdgenoten van mijn familieleden. Hoe schreven zij over de verlammende hitte, de schimmelvormende vochtigheid, het exotische eten en de aparte maar boeiende mystiek van de Javanen?

Natuurlijk is het niet helemaal koosjer om romans als historisch materiaal te gebruiken. Maar omdat er aanzienlijke hiaten bestonden in de door mij te beschrijven periode 1863-1945, had ik geen keus. Ik maakte dankbaar gebruik van deze bronnen voor sfeerbeschrijvingen en indrukken van Nederlanders die in de negentiende en twintigste eeuw in Indië woonden en werkten. Dit betekent ook dat, hoewel ik mijn boek ook wel een ‘biografie van een koffie- en rubberplantage’ heb genoemd, dit eerder een boek is dat het Engels-Amerikaanse jargon als ‘memoir’ beschrijft. Veelal bewandelt de ‘memoir’ de grens tussen ‘fact’ en ‘fiction’ en wordt daarom ook wel ‘faction’ genoemd, of nog beter: ‘creative non-fiction’. Om een historisch interessant beeld van het verleden te creëren ontkomt men er niet aan de verbeelding in te schakelen zonder daarbij de feiten te vervalsen.

De zuster van de verbeelding is de intuïtie. Dankzij een creatieve wisselwerking tussen feiten, literaire bronnen, verbeelding en intuïtie kwam ik een familiegeheim op het spoor dat meer dan zestig jaar verzwegen was: er waren ellendige dingen gebeurd en de familie had iets verloren dat het nooit meer terug kon krijgen, en dus was collectief vergeten beter dan herdenken. Mijn boek heeft de stilte doorbroken, maar het leed niet verminderd, ook al heeft het onthullen van dit familieverdriet wel al als de spreekwoordelijke pleister op de wonden gediend, nog voordat het boek werd gepubliceerd.

Noot van de redactie:

Inez Hollanders Indische familiegeschiedenis zal eind 2008 verschijnen bij de Ohio University Press onder de titel Silenced Voices: Uncovering a Family's Colonial History in Indonesia. Eind 2009 zal het boek in Nederlandse vertaling uitkomen.