Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 80]

Signalementen

Pieter Biesboer e.a., Salomon, Jan, Joseph en Dirck de Bray, Vier schilders in één gezin (Zwolle, Waanders 2008)
Ella Reitsma, met medewerking van Sandrine Ulenberg, Maria Sibylla Merian & dochters, vrouwenlevens tussen kunst en wetenschap (Zwolle, Waanders 2008)

Het organiseren van tentoonstellingen houdt dezer dagen meer in dan het aan de muur hangen van een aantal kunstwerken. Zeker als het om minder bekende namen gaat, zoeken organisatoren naar een opvallende invalshoek die het werk in een herkenbaar kader moet plaatsen. De ondertitel van de catalogus die is verschenen ter gelegenheid van de tentoonstelling van werk van Salomon, Jan, Joseph en Dirck de Bray (die nog tot 22 juni 2008 in het Haarlemse Frans Hals Museum is te zien), maakt meteen duidelijk voor welke invalshoek men hier heeft gekozen: ‘Vier schilders in één gezin.’ Voor wie het nog niet helemaal vat, heeft Pieter Biesboer zijn inleiding voorzien van de titel: ‘'t Zit in de genen!’

Het was in de zeventiende eeuw, het tijdvak waarin de De Brays actief waren, niet uitzonderlijk dat kinderen van kunstenaars in de voetsporen van hun vader traden. Vijf zonen van Frans Hals werden ook schilder - om vervolgens in de vergetelheid te verdwijnen. Ook in het gezin De Bray was de vader, Salomon, de bekendste en meest veelzijdige kunstenaar. Behalve historieschilder was hij architect en stedenbouwkundige. Hij werkte mee aan de decoraties van de Oranjezaal van Huis ten Bosch, waarvoor ook een schilder als Jacob Jordaens werd aangetrokken. Salomons oudste zoon Jan was naast historieschilder ook portretschilder. Zijn andere zonen Joseph en Dirck schilderden bloemstillevens.

In de catalogus worden de Brays afzonderlijk behandeld, waarbij Joseph en Dirck een hoofdstuk moeten delen. Door de nadruk op de familierelatie te leggen, worden de schilderijen in feite gedegradeerd tot illustraties bij een thema, en dat is jammer. Uitgaande van het werk zou een combinatie van Salomon en Jan de Bray voor de hand liggen, of een combinatie van de bloemstillevenschilders Joseph en Dirck. Door ze alle vier op een hoop te gooien wordt er een soort ‘Komt dat zien’ - stemming opgeroepen die ten koste gaat van het werk, dat tenslotte in tradities staat die familiegrenzen overschrijden. Gelukkig wordt in de verschillende hoofdstukken in de ca-

[p. 81]

talogus ook aandacht aan die tradities besteed.

Rupsen kweken

Ook het boek dat verscheen ter gelegenheid van de tentoonstelling van het werk van Maria Sibylla Merian, die dit voorjaar in het Rembrandthuis te zien was, draagt een veelzeggende titel: Maria Sibylla Merian & dochters - vrouwenlevens tussen kunst en wetenschap. Die nadruk op het geslacht van moeder en dochters komt contraproductief over; het zijn geen kunstenaars, het zijn vrouwen. (Stel dat het boek over de De Brays een vergelijkbare ondertitel zou hebben: ‘Vier schilderende mannen in één gezin.’)

De Duitse Maria Sibylla Merian (1647-1717) had een grote, wetenschappelijke belangstelling voor het leven van insecten. Ze vervaardigde vele series prenten en beeldde als eerste de insecten af op hun voedselplanten. Het prachtig geïllustreerde Maria Sibylla Merian & dochters werd geschreven door Ella Reitsma, die eerder al een kinderboek aan Merian wijdde. De nadruk die Reitsma in de titel op de dochters van Merian legt, is te verdedigen: ook de dochters maakten prenten, en werkten mee aan de prenten van hun moeder. Door stijlonderzoek en onderzoek van signaturen is Reitsma erin geslaagd enige duidelijkheid te scheppen wie welke afbeelding heeft gemaakt.

Ook op andere gebieden is Reitsma met grote inzet te werk gegaan. Ze heeft op verschillende plekken in Europa collecties bezocht, reisde Merian na naar Suriname, verdiepte zich in de wetenschappelijke, artistieke en religieuze kringen waarin Merian zich bewoog en ging op een gegeven moment net als Merian rupsen kweken. Helaas levert dit alles een moeizaam leesbaar boek op, omdat de chronologische opzet waarvoor ze gekozen heeft soms in de knel komt door de gigantische hoeveelheid informatie die ze heeft verzameld; misschien was een thematische opzet beter geweest. De nadruk die Reitsma op haar eigen rol als onderzoeker en biografe legt, werkt ook lang niet altijd in haar voordeel. Wanneer ze het over een bepaald soort rupsen heeft die Merian heeft getekend, schrijft ze: ‘In mijn eigen kweek trokken de rupsen hun haren uit en maakten daarmee samen met het spinsel een cocon. Heeft [Merian] dat niet gezien? Vreemd.’ Het gaat wat ver om als biografe zo'n betweterige toon aan te slaan, zeker als je onderwerp al bijna vier eeuwen dood is en zich niet meer kan verdedigen.

Rob van Essen

Paul Arnoldussen en Hans Olink, Twee broers, drie levens. Henri & Anton Pieck (Bas Lubberhuizen, Amsterdam 2008)

In de tuin van Anton Pieck stonden de melkflessen in de grond om de mollen te verjagen, bij zijn broer Henri Pieck de chiantiflessen. Met die anekdote is de tegenstelling tussen de tweelingbroers (respectievelijk 1895-1987 en 1895-1972) uitstekend gekenschetst: Anton was de van nostalgie vervulde man van de rust en de regelmaat, Henri de vernieuwingsgezinde bohémien. Beiden waren tekenaar. De een schopte het dankzij kalenders, kerstkaarten, koektrommels, placemats, De Efteling en Autotron tot nationale beroemdheid, maar bleef tot

[p. 82]

zijn pensionering in 1960 ook tekenleraar aan het Kennemer Lyceum in Overveen. De ander kreeg nooit de grote bekendheid ondanks illustraties in onder meer Pietje Bell en Dik Trom. Ook hij had er nog een baan naast. En wat voor een: uit idealisme en zin voor avontuur spioneerde Henri voor de Sovjetunie.

Twee broers, drie levens is de prachtige titel van de dubbelbiografie die Parool-journalist Paul Arnoldussen en historisch publicist Hans Olink schreven over de twee illustratoren. In 2002 maakten de twee al eens een dubbelportret over de Piecken voor het vpro-geschiedenisprogramma ovt. De fascinatie is daarna kennelijk blijven bestaan.

Het jongensboekkarakter van Henri's levensverhaal heeft de twee auteurs duidelijk het meest gegrepen. Anton hangt er maar een beetje bij. ‘Hij ontpopte zich tot een ietwat steriele man,’ schrijven ze op een zeker moment over de bekendste van de tweelingboers. Waarna ze hun poging tot het maken van een dubbelbiografie min of meer lijken op te geven. Mogelijk viel er niet heel veel meer achter de saaiige, eerste indruk vandaan te krabben, maar zelfs dan had Antons verhaal wat uitgebreider en met meer zwier verteld kunnen worden, al was het alleen maar voor het contrast met Henri's avonturen.

Storend zijn enkele onzorgvuldigheden in het boek. De Nederlandse communistische partij wordt al cpn genoemd als deze toch nog echt als cph door het leven gaat. En dat een minister van Economische Zaken zich in de Tweede Kamer moet verantwoorden tegenover zijn ambtgenoot op Cultuur, zoals Arnoldussen en Olink schrijven, is zéér onwaarschijnlijk.

Twee broers, drie levens is daarentegen wel fraai uitgegeven en uitgebreid geïllustreerd. En Henri Pieck komt wel degelijk goed tot zijn recht: niet alleen door zijn geheime missies ter meerdere eer en glorie van het communisme, maar ook door de wijze waarop dit verleden hem later vooral door de Britse inlichtingendienst werd nagedragen. Hem niet alleen overigens. Ook Anton Pieck had bij vrijwel elk bezoek aan het Verenigd Koninkrijk moeilijkheden bij de grens. Waarom werd hem pas duidelijk toen zijn schoonzuster hem na het overlijden van zijn tweelingbroer vertelde over diens spionageactiviteiten.

Paul van der Steen