Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 74]

De definitie van het concept werk
Het Ludwig Boltzmann Institut für Geschichte und Theorie der Biographie in Wenen
Monica Soeting en Rob van Essen

Drie jaar geleden richtten de literatuurwetenschappers Wilhelm Hemecker en Bernard Fetz in Wenen een instituut voor de geschiedenis en theorie van de biografie op, gefinancierd door de Ludwig Boltzmann Gesellschaft. Om in aanmerking te komen voor een subsidie, moest een gedetailleerd vierjarenplan worden ingediend. Inmiddels hebben Hemecker, Fetz en hun negen medewerkers baanbrekend werk verzet. De grote vraag is nu: hoe lang kunnen ze daarmee doorgaan?

Op een milde aprildag staat een groep toeristen op het plein voor de Hofburg in Wenen naar een levend standbeeld te staren. Misschien hebben ze net de appartementen van keizerin Sissi bekeken, of zijn ze door het Lippizaner Museum gewandeld. Beide musea maken deel uit van de Hofburg, die jaarlijks duizenden toeristen trekt. Slechts enkele toeristen zullen echter beseffen dat zich in hetzelfde gebouw ook het Oostenrijkse Literatuurarchief bevindt. En wat bijna niemand zal weten, is dat zich daar sinds drie jaar ook een biografie-instituut bevindt. Twee kamers heeft het Ludwig Boltzmann Institut für Geschichte und Theorie der Biographie, zoals het instituut officieel heet, er in gebruik. Eén kamer voor Bernhard Fetz, medeoprichter en plaatsvervangend directeur van het instituut, en één voor instituutmedewerkers Hannes Schweiger, Esther Marian en Deborah Holmes. Het officiële adres van het instituut is het hoofdgebouw van de universiteit aan de Karl Lueger Ring, waar de directeur en medeoprichter van het instituut, Wilhelm Hemecker, zetelt. Daar werken ook de andere instituutmedewerkers, zes in totaal. Ook een mooie plek, maar niet zo mooi als de kamers in de Hofburg, waar je vanuit het raam direct op de dressuurplaats van de Lippizaner paarden kijkt. Een enorme hoeveelheid blauwe archiefdozen bedekt de wanden van de kamer van Schweiger, Marian en Holmes. Als Schweiger er een opent, komen allerlei verschillende documenten tevoorschijn: brieven, agenda's, opschrijfboekjes en tekeningen. De dozen blijken de complete literaire na-

[p. 75]

latenschap van de schrijver, dichter en vertaler Ernst Jandl (1925-2000) te bevatten, die Jandl daar zelf nog samen met Fetz in heeft gestopt. Schweiger bereidt met Fetz een biografie van Jandl voor. Marian werkt aan het project theorie en methodologie van de biografie, waarvoor ze een bibliografie van meer dan 1500 titels heeft samengesteld. De rest van hun collega's werkt aan biografieën van de Oostenrijkse schrijvers Hugo von Hofmannsthal, Eugenie Schwarzwald en Thomas Bernhard, en aan twee boeken over respectievelijk de geschiedenis en de theorie van de biografie. Die laatste twee worden geen essaybundels, benadrukt Schweiger: ‘De boeken bestaan uit op elkaar aansluitende hoofdstukken, en die hoofdstukken bevatten vooral veel case studies. Op die manier proberen we een zo compleet mogelijk overzicht te geven van de vele aspecten van de theorie en de geschiedenis van de biografie.’

Een strikte scheiding tussen het schrijven van een biografie en het werken aan publicaties over theorie en geschiedenis van de biografie valt trouwens niet te maken. Alle medewerkers, vertelt Schweiger later in een café ergens tussen de Hofburg en het hoofdgebouw van de universiteit in, combineren theorie en praktijk. Hij werkt zowel aan de Jandl-biografie als aan het theorieproject. En zijn Ierse collega Caitríona Ní Dhúill, die bij het gesprek is aangeschoven, is niet alleen betrokken bij de biografie van Hugo von Hofmansthal, maar ook bij de voorbereiding van het boek over de geschiedenis van de biografie. Ze geeft colleges in Duitse literatuur en ze is ook bij verschillende theorieprojecten betrokken. ‘We organiseren regelmatig werkgroepen over thema's en onderwerpen waarvan ook de biografen profiteren,’ zegt ze. ‘Gender en biografie was zo'n onderwerp dat voor alle projecten van belang was. Gender is niet alleen een belangrijk onderwerp voor de theorie van de biografie, maar ook voor de geschiedenis van de biografie, omdat het duidelijk maakt waarom er van wie biografieën zijn verschenen. De belangrijkste vraag in de genderdiscussie is: wat is de definitie van het concept werk? De meeste levensbeschrijvingen gaan over de verhouding tussen leven en werk, maar omdat vrouwen minder vaak officieel erkend werk hebben verricht dan mannen, verschijnen van hen veel minder biografieën. Zelfs in onze eigen projecten gaan we voor het grootste deel in op biografieën van mannen. Zolang je je ervan bewust bent waarom dat zo is, hoeft dat geen probleem te zijn, maar je hebt natuurlijk wel het vervelende gevoel dat je het oude patroon voortzet.’ ‘En omdat negentig procent van de biografieën in Oostenrijkse en Duitse krantenrecensies van mannen zijn en door mannen worden besproken’, voegt Schweiger daaraan toe, ‘zijn biografieën van en door vrouwen een marginaal verschijnsel in de literatuurbijlagen. Die recensies gaan trouwens nooit over de aanpak, maar altijd over de onderwerpen. Daarom is er in de literatuurbijlagen altijd zoveel aandacht voor politieke biografieën; omdat je dan meteen op de huidige politiek kunt ingaan.’

De medewerkers van het instituut bespreken geregeld de voortgang van hun onderzoek met elkaar. De meeste werkgroepen die ze organiseren zijn interdisciplinair. Zoals de werkgroep sociologie en biografie, waarvoor Duitse en Oostenrijkse sociologen en cultuurwetenschappers werden uitgenodigd. Seminars over de theorie van de biografie staan op stapel, waarvoor gastdocenten worden uitgenodigd - dat is, zegt

[p. 76]

Caitríona Ní Dhúill en Hannes Schweiger. Op de achtergrond het Jandl-archief

Schweiger, meteen de perfecte manier om je eigen onderzoek te presenteren. Een andere kwestie waarmee ze zich willen bezighouden is de vraag of je het schrijven van een biografie kunt leren, bijvoorbeeld in werkcolleges ‘creative writing’.

Onderwijs over de theorie van de biografie willen ze hoe dan ook meer gaan geven. Ní Dhúill merkt tijdens haar eigen literatuuronderwijs dat het moeilijk is studenten van een naïeve opvatting over de objectiviteit van biografieën af te brengen. ‘Elk paper begint met “X of Y werd geboren op die en die datum in die en die gemeente”. De belangstelling van de studenten voor biografieën moet je eerst afbreken en dan op een theoretisch verantwoorde manier weer langzaam opbouwen.’

Ruimte en tijd

De lijst van publicaties en projecten van het Weense biografie instituut is duizelingwekkend lang en indrukwekkend, vooral omdat het nog maar drie jaar bestaat. De instituutsmedewerkers hebben dan ook

[p. 77]

haast. Alle biografieën moeten binnen de volgende vier jaren zijn afgerond; de projecten begin 2009. Toen Hemecker en Fetz aan het begin van deze eeuw een subsidieaanvraag voor de oprichting van een biografie-instituut indienden bij de Ludwig Boltzmann Gesellschaft, moesten ze een gedetailleerd plan opstellen voor vier jaar. Zesenvijftig aanvragen werden dat jaar ingediend, waarvan slechts zes werden gehonoreerd. Hemecker en Fetz kregen een subsidie voor precies de vier jaar waarop hun opzet was gebaseerd. Waarschijnlijk worden daar drie jaren aan toegevoegd, maar dat gebeurt pas nadat er een uitgebreide evaluatie van de eerste vier jaar is ingeleverd. Hun manier van werken is daarom ‘intens’, geven Schweiger en Ní Dhúill toe. Maar ook inspirerend en productief: ‘Omdat we met zoveel verschillende wetenschappers uit verschillende landen samenwerken, ontstaan er allerlei synergieën.’

Hun eigen achtergrond is de Duits- en Engelstalige literatuur. Ní Dhúill promoveerde op het werk van Frank Wedekind en Gerhart Hauptmann, en Schweiger heeft net met succes zijn proefschrift over George Bernard Shaw verdedigd. Ook de andere medewerkers hebben een literatuurwetenschappelijke achtergrond. Hun biografieën gaan daarom niet toevallig allemaal over schrijvers. ‘Maar daarmee’, zegt Ní Dhúill, ‘stuitten we ook meteen op ons eerste probleem. Wij richten ons op literaire biografieën. Maar wat is een literaire biografie? Is dat een biografie van een schrijver, of een biografie die op een literaire wijze is geschreven? Onze grootste uitdaging was om verder te denken dan de literaire aspecten van onze biografieën en die niet slechts te beschouwen als literaire artefacten. Dat bepaalde ook de keuze van onze onderwerpen; leven en werk van Schwarzwald en alle andere gebiografeerden hebben belangrijke sociale aspecten en die zullen uitgebreid aan de orde komen in de biografieën. De keuze voor onze onderwerpen werd trouwens ook bepaald door onze partnerinstituten: de Oostenrijkse Nationale Bibliotheek, het Joods Museum in Wenen, het instituut voor Germanistiek van de Universiteit Wenen en de Thomas Bernhard Privatstiftung.

Wat ons boek over de geschiedenis van de biografie betreft, willen we ons op de meest representatieve biografieën richten, en vanaf de achttiende eeuw zijn dat de biografieën van mensen van historisch of literair belang. Tijdens onze gesprekken daarover kwamen we echter tot de conclusie dat we ook willen ingaan op de levensbeschrijvingen van wetenschappers en van mensen die op een andere wijze in het openbare leven een rol hebben gespeeld. Maar dan krijg je natuurlijk weer te maken met problemen van ruimte en tijd - we kunnen niet alles documenteren. Het is een breed onderzoeksveld, dat gaat van biografieën die hun onderwerpen tot mythische helden verklaren tot de meer feitelijke, zogenaamd objectieve biografieën uit de tweede helft van de twintigste eeuw. Mijn bijdrage gaat over de Nietzsche-biografie van Ernst Bertram uit 1918, die voor de mythes over Nietzsche verantwoordelijk is.’

Ook gezien de tijdsdruk is het handig dat er groepsgewijs aan de projecten wordt gewerkt. Met de biografie van Von Hoffmannsthal zijn vier onderzoekers bezig, met die van Jandl twee. Volkomen nieuw is die aanpak niet. ‘De biografie van D.H. Lawrence is ook door drie mensen geschreven,’ zegt Ní Dhúill. ‘Maar die drie auteurs schreven elk een eigen deel, en daarom was

[p. 78]

die biografie niet echt innovatief. Van een multiperspectivistische benadering was geen sprake - het leven van Lawrence werd gewoon in drie stukken gehakt en de drie auteurs voegden die samen tot een chronologisch geheel.’

‘Een beter voorbeeld is de biografie van de in Frankfurt geboren Amerikaanse paleontoloog Tilly Edinger, die in 2003 werd gepubliceerd,’ vindt Schweiger. ‘Daaraan werkten vier mensen, twee uit het Duitstalige gebied, en twee uit de Verenigde Staten. Alle auteurs gebruikten min of meer hetzelfde materiaal, maar zij bekeken dat ieder vanuit een andere focus en plaatsten het in een andere context. Voor de Jandl-biografie werken we op een vergelijkbare manier. Jandl is daarvoor heel geschikt, omdat hij zich met zoveel verschillende disciplines bezighield. Wij proberen al het materiaal dat Jandl heeft nagelaten in de biografie onder te brengen - zijn teksten, tekeningen, videobanden en geluidsbanden. Daarom willen we in de biografie ook ingaan op de manier hoe je als biograaf met allerlei soorten archiefmateriaal omgaat. Wijzelf presenteren drie verschillende soorten Jandl-biografieën: een boek, een tentoonstelling en een dvd. De Jandl-biografie wordt niet chronologisch, maar thematisch ingedeeld. De verschillende hoofdstukken krijgen titels als “Mijn biografie”, “Mijn mensen”, “Mijn liefde”, of “Mijn dagelijkse leven”. Het tweede hoofdstuk gaat over Jandls stem en de verschillende stemmen die hem en zijn werk hebben bepaald.’

En de biografie van Von Hofmannsthal? Die zal conventioneler worden, geeft Ní Dhúill toe. ‘Ik zou graag willen zeggen dat we lang en uitgebreid over de vorm hebben gediscussieerd, maar dat is ons niet gelukt. De biografie wordt gewoon chronologisch opgezet. Die vorm houdt ons wel bezig, maar we moesten domweg ergens beginnen.’

Demonstratie

Terug naar het instituut. Waarom werd het opgericht, en waarom werd het aan de universiteit gelieerd?

Schweiger: ‘De biografie werd zo'n tien jaar geleden nog niet als een serieus genre beschouwd in de Duitstalige landen. De oprichters wilden een mogelijkheid scheppen om het genre ook wetenschappelijk te benaderen en daarmee meer bestaansrecht te geven. Sinds een paar jaar bestaat er een duidelijk verschil tussen populaire en wetenschappelijke Duitstalige biografieën. In Duitsland wordt op biografieën gepromoveerd, ook al is dat nog mondjesmaat.’ ‘Wetenschappelijke biografieën moeten voldoen aan alle eisen die er aan wetenschappelijke teksten worden gesteld,’ zegt Ní Dhúill. ‘Ze moeten noten bevatten en literatuurlijsten, een toelichting over de gebruikte methode en een duidelijk idee over wat er onder een feit wordt verstaan. Dat heb je allemaal nodig om te bewijzen dat biografieën niet per definitie alleen over roddels gaan. En dankzij die eisen kom je in interessante discussies terecht over wat je precies als bron kunt gebruiken. Wat voor waarde mag je bijvoorbeeld hechten aan interviews met mensen die de gebiografeerde hebben gekend en die tegenover jou in een dictafoon over hun eigen herinneringen praten? Om meer diepte te geven aan dat soort discussies hebben we een tijdje geleden de Duitse literatuurwetenschapper Sigrid Weigel uitgenodigd. Zij heeft voor haar biografie van Ingeborg Bachmann niemand geïnterviewd, omdat ze aan inter-

[p. 79]

views geen enkele waarde hecht. Het ging haar niet om een historische waarheid. Bovendien wilde ze zich ver houden van alles wat naar didactiek en ethiek zweemt. Daarom heeft ze alleen maar gekeken naar de tekstuele strategieën in de verschillende brieven en dagboeken.

De biografie begint met de briefwisseling tussen Bachmann en de filosoof Gershom Scholem, die Weigel als een analytisch instrument voor Bachmanns poëzie gebruikt. Ze noemt haar biografie dan ook een intellectuele biografie, die bedoeld is als een manier om toegang tot Bachmanns werk te krijgen. Dat is een interessante aanpak, maar de biografie is daardoor niet echt toegankelijk geworden. Ik heb hem al meerdere keren niet uitgekregen.’

Kun je die aanpak typisch Duits noemen? Anders, bijvoorbeeld, dan de Angelsaksische biografieën?

Over het algemeen gesteld wel, vinden Ní Dhúill en Schweiger. ‘De meeste Duitstalige biografieën zijn zwaar theoretisch en beschouwen hun onderwerpen als symptomen van maatschappelijke en historische omstandigheden. Britse biografen zien een individu als een doel op zich.’ Maar Ní Dhúill voegt daar onmiddellijk aan toe dat de Britse literatuurwetenschapper en biograaf Hermione Lee biografische gegevens gebruikt om haar lezers nieuwsgierig te maken naar het werk van haar onderwerpen. ‘In die zin heeft ze hetzelfde doel als Weigel - ook bij haar zijn de biografische gegevens ondergeschikt aan het werk.’

Het loopt tegen de avond. Buiten trekt een lawaaiige stoet voorbij. Er wordt gedemonstreerd, maar het blijft onduidelijk waartegen.

Wat zal er na de zeven jaar subsidie gebeuren? Wordt het biografie instituut dan opgeheven?

‘Voor zover we weten, komt er inderdaad in 2012 een einde aan het instituut,’ zegt Schweiger. ‘Maar wie weet kunnen we tegen die tijd nog andere subsidies aanboren, bij andere fondsen. Het zou natuurlijk wel vreemd zijn als zo'n instituut maar zeven jaar blijft bestaan - eigenlijk zijn we nu meer een groot project dan een instituut. Maar zo gaat dat met de financiering van wetenschappelijke projecten; die krijgen tegenwoordig alleen geld voor een beperkte periode.’

Mocht het Ludwig Boltzmann Institut für Geschichte und Theorie der Biographie inderdaad worden opgeheven, dan zou het een hoge, zo niet te hoge prijs betalen voor de wetenschappelijke erkenning van de biografie.

Literatuur

Bernard Fetz (red.), Ernst Jandl. Musik Rhythmus Radikale Dichtung (Wenen, Ludwig Boltzmann Gesellschaft 2005)

Bernard Fetz en Hannes Schweiger (red.), Spiegel und Maske. Konstruktionen biographischer Wahrheit (Wenen, Ludwig Boltzmann Gesellschaft 2006)