Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 70]

In de kritiek
De biografie van Jaap en Ischa Meijer
Mireille Berman

Zelden werd een biografie zo eenstemmig positief ontvangen als Jaap en Ischa Meijer. Een joodse geschiedenis 1912-1956 van hoogleraar joodse geschiedenis Evelien Gans. Alle recensenten spraken in lovende bewoordingen over deze vuistdikke biografie, die ‘van grote klasse’ was, ‘een pakkend, meeslepend drama’, en ‘liefdevol en meedogenloos’. Maar wat werd nu precies zo prachtig en meeslepend gevonden? Welke passages uit het boek werden enthousiast aangehaald, en waarover werd gezwegen? Met andere woorden: wat maakt deze biografie in de ogen van de critici tot een geslaagde onderneming?

Het verhaal dat Gans te vertellen heeft is niet vanzelfsprekend boeiend. Ze beschrijft de levens van twee joden, van wie de vader, Jaap, in kleine joodse kring bekend was als een betweterig auteur van beschouwingen over Nederlands-joodse geschiedenis en letterkunde. Het bekendst was hij door het boek Hoge hoeden, lage standaarden, waarin hij de vooroorlogse joodse elite ervan beschuldigde het joodse erfgoed te hebben verkwanseld, pregnant uitgedrukt in zijn stelling ‘het was joods gezien hier afgelopen voordat de moffen kwamen’. De zoon, Ischa, was even stellig en vaak minstens zo irritant, maar verwierf grote faam door zijn interviews met Nederlandse prominenten, eerst voor Vrij Nederland, later voor de televisie. Het boek dat nu verschenen is gaat vooral over Jaap, en beschrijft zijn leven vanaf zijn jeugd in Winschoten, zijn jaren in Amsterdam, waar hij als veertienjarig jongetje ging studeren, en de bezettingstijd, die hij met zijn echtgenote Liesje Voet en de in 1943 geboren Ischa ternauwernood overleefde. Gans typeert Jaap Meijers leven als joodse geschiedenis, niet alleen vanwege de geschiedenis van vervolging, deportatie en overleven, maar ook vanwege zijn jeugd. Die jeugd was volledig ondergedompeld in het joodse leven in de mediene, in Winschoten, dat voor de oorlog bekendstond als ‘Mokum beis’ oftewel het tweede Amsterdam.

In de waardering van het boek verwijzen de

[p. 71]

recensenten vooral naar de periode waarin Jaap Meijer tijdens de bezetting eerst in doorgangskamp Westerbork en daarna in concentratiekamp Bergen-Belsen belandde. Dat deze periode er wordt uitgelicht is niet zo vreemd, want vier van de negen hoofdstukken van het boek zijn gewijd aan de oorlogsjaren en aan de ervaring van vervolging en deportatie, die ook na 1945 de levenshouding van het gezin Meijer bepaalde. Ter illustratie van dit laatste punt refereren vrijwel alle recensenten aan een scène vlak na de oorlog, opgetekend door een bezoekster van de familie, waarin de peuter Ischa uit het raam staart en Duitse bevelen schreeuwt, terwijl zijn vader daar totaal niet op reageert.

Zonder pathos

Hans Renders in het Historisch Nieuwsblad meent dat Gans ‘op indrukwekkende wijze’ en bovendien ‘degelijk en invoelend’ over het concentratiekamp heeft geschreven. In Trouw schrijft ook Jos Palm dat vooral de passages over de oorlogsjaren ‘pakkend’ zijn, maar: ‘Je kunt het niet anders dan met de handrem erop lezen, omdat het te erg is om in een keer tot je te nemen.’ Volgens Bart Jan Spruijt in HP/De Tijd zou men ‘niet zo gauw een recent boek over de Tweede Wereldoorlog kunnen noemen waarin de hemeltergende wreedheid en de diepte van het lijden van mensen, vooral ook van joodse mensen, tijdens de oorlog en na de terugkeer uit de kampen, je zo aanvliegt en de keel dichtknijpt als dit boek’. Het Nederlands Dagblad noemt het boek een ‘grootse Joodse geschiedenis, dramatisch opgebouwd’, waarin veel mensen een rol spelen, maar ‘bijna al die mensen komen naakt in een gaskamer terecht’. Het is volgens het Nederlands Dagblad dan ook een ‘treurigmakende biografie’, vanwege ‘al dat Joodse leed’, maar ook een ‘navrante getuigenis van doodgaan en overleven’. Anet Bleich in de Volkskrant noemt Gans' relaas over het concentratiekamp ‘onderkoeld en juist daardoor indrukwekkend’. Volgens Elsbeth Etty in nrc Handelsblad snoert ‘de beschrijving van doorgangskamp Westerbork [...] je de keel, net zoals het aangrijpende hoofdstuk over Bergen-Belsen, waarvan Gans de gruwelen indringend maar zonder pathos noteert’.

Etty noemt het boek zelfs een ‘epos dat een plaats verdient naast Pressers Ondergang’. Daarmee reduceert ze niet alleen de betekenis van Gans' ‘joodse geschiedenis’ tot het relaas van de jodenvervolging, maar gaat ze er ook aan voorbij dat Presser in de ogen van Jaap Meijer een doodzonde had begaan door zijn boek de titel Ondergang mee te geven, alsof er na 1945 geen joods leven meer was, en door overigens ook weinig oog te hebben voor het joodse (met name het religieuze) karakter van de Nederlandse joden. Want in tegenstelling tot de volledig geassimileerde Presser was Jaap Meijer een bij uitstek ‘joodse jood’ - zoals Loe de Jong hem noemde - die zijn hele leven streed voor het voortbestaan van het joodse volk en zijn zoon Ischa de opdracht meegaf die boodschap voort te dragen - ‘Israel Chaijiem’, Israël leeft.

Andere recensenten hebben meer oog voor het specifiek joodse van deze geschiedenis. Volgens de auteur was het leven van Jaap Meijer exemplarisch voor de geschiedenis van het Nederlandse jodendom, want hij ‘had bijna alles meegemaakt en gedaan wat een Nederlandse jood in de twintigste eeuw kon overkomen of ondernemen’. Hans Werkman in het Nederlands Dagblad er-

[p. 72]

kent dat Jaap Meijer ‘een uitstekende kapstok’ voor een Joodse geschiedenis is. Ook Rob Hartmans in de Groene Amsterdammer meent dat het boek van Gans ‘de ondertitel geheel waar maakt’, en vindt de manier waarop de auteur de persoonlijke ontwikkeling van een gezin heeft verbonden met de geschiedenis van de Nederlandse joden ‘fantastisch’. Ter illustratie van dat joodse karakter keert in de recensies ook op dit punt steeds weer hetzelfde voorbeeld terug, namelijk het verhaal dat de jonge Jaap Meijer naar Amsterdam kwam om aan het joods seminarium te studeren, en in die periode als ‘Tag-esser’ voor de avondmaaltijd bij dagelijks wisselende joodse gastgezinnen aan moest schuiven.

Met name Jos Palm in Trouw benadrukt het leven van Jaap Meijer als dat van een ‘joodse jood’, die dat van meet af aan was en alleen maar meer zou worden. Palm voert voor de ‘joodsheid’ drie verklaringen aan: Meijers karakter, zijn afkomst en de oorlogservaringen. Palm vraagt zich evenwel af in hoeverre Jaap Meijer een goed voorbeeld van het Nederlandse jodendom was. Want Jaap Meijer maakte inderdaad zo'n beetje alles mee wat een Nederlandse jood in de twintigste eeuw kon overkomen, maar hij was wel een heel speciaal figuur, een fanatieke anti-assimilant met een dwars karakter, Hermansiaans in zijn wantrouwen en woede, en in die zin niet heel representatief. Alleen in het concentratiekamp valt ‘dit deel van zijn leven samen met dat van zijn volk’, zegt Palm. Ook Hans Renders in het Historisch Nieuwsblad vindt niet dat de persoonlijke geschiedenis van Jaap Meijer samenvalt met die van de Nederlandse joden: ‘Jaap Meijer is niet zo prototypisch dat via zijn leven het hele jodendom beschreven kan worden.’ Als geschiedenis van de joden noemt hij dit boek ‘overbodig’: Gans zou weinig nieuws brengen ‘en bovendien is de geschiedenis van de Nederlandse joden al geschreven’.

Voor sommige recensenten is het juist het particuliere, persoonlijke aspect van Meijers leven dat het boek van Gans zo bijzonder maakt. Zo noemt Elsbeth Etty het leven van Jaap Meijer een ‘even meedogenloos als liefdevol beschreven Werdegang’. Anderen zien de biografie als een prachtig voorbeeld van een dubbelbiografie, waarin de parallelle, en in het geval van Jaap en Ischa, pathologisch in elkaar gestrengelde levens, elkaar wederzijds verhelderen. Anet Bleich heeft het in de Volkskrant over de ‘concentratiekampmentaliteit’ die Jaap bleef houden, een ‘roofzuchtige gerichtheid op overleven’, en verbindt dat met zijn onvermogen om zijn kinderen een veilige jeugd te bieden: ‘Als hij driftig werd, sloeg hij. Een gevoel van geborgenheid geven, dat lukte niet.’ In de Groene Amsterdammer legt Rob Hartmans de nadruk op de persoonlijke ontwikkeling van het gezin. ‘Duidelijk wordt dat de botheid, het tomeloze egocentrisme en de megalomanie die zo kenmerkend waren voor Ischa Meijer al voor de oorlog zichtbaar waren bij zijn vader.’ Het gaat hem vooral om die persoonlijke ontwikkeling, hoe de personages werden wie ze waren: ‘Gans schildert bijzonder aangrijpende portretten van Jaap, Liesje en Ischa Meijer [...].’

Een paar recensenten, veelal van kranten met een beperkt regionaal of levensbeschouwelijk publiek, lezen de biografie vooral als bijdrage aan hun eigen geschiedenis. Zo legt de auteur van het Dagblad van het Noorden de nadruk op de jeugd van Meijer in Winschoten. ‘Voor Groningers is hij in de eerste plaats de belangrijke dichter

[p. 73]

met de late roeping, die onder de naam Saul van Messel vaak zijn toevlucht zoekt tot het dialect van zijn Winschoter jeugd.’ Vergezochter is de Haarlemse correspondent, die zich uitsluitend richt op de paar jaar na de oorlog dat Meijer les gaf op het Haarlemse Coornhert Lyceum. Het Nederlands Dagblad plaatst de joodse geschiedenis van Meijer in het perspectief van het lijdensverhaal, waarmee orthodoxe protestanten onveranderlijk de geschiedenis beschouwen van het Oude Volk, dat de Heiland niet heeft weten te herkennen.

In welk licht de lotgevallen van Jaap en Ischa ook gezien worden, altijd zijn de recensenten op zoek naar een sleutel om deze levens te ontsluiten. Soms volgen zij daarbij de aanwijzingen die Gans heeft aangereikt om de code van hun lotgevallen te ontcijferen, dan weer hun eigen ideeën over wat hier eigenlijk aan de hand is geweest. Slechts weinigen hebben oog voor de ongerijmdheden en toevalligheden die ieder leven kenmerken, en die voor biografen een barrière opwerpen in hun poging de levens van hun personages tot een coherent geheel te smeden. Gans is zich van dat probleem overduidelijk bewust en wijst op zaken die noch in het verhaal van het Nederlandse jodendom, noch in dat van de geschiedenis van de jodenvervolging een vanzelfsprekende plaats vinden. De aandacht voor de ongerijmdheden in Jaaps leven is overigens ook onvermijdelijk, gezien zijn opvliegende en onberekenbare karakter. Maar de meeste recensenten lezen daar overheen. Zo merkt vrijwel niemand op dat de familie na de oorlog uit Nederland vertrekt vooral omdat hij zich in eigen kring onmogelijk had gemaakt, en niet alleen vanwege de in joodse kring breed ervaren ontheemding in de Nederlandse samenleving. Jaap Meijer maakte ruzie met de redactie van het joodse tijdschrift niw en raakte in onmin met de bibliothecaris van de Portugees-joodse gemeenschap door zich allerlei bijzondere manuscripten en boeken toe te eigenen - de diefstal van een bibliofiel.

Ook beweren de meeste recensenten met grote stelligheid dat Jaap Meijer Bergen-Belsen overleefde dank zij zijn baantje in de keuken. En dat baantje zou hij weer te danken hebben aan zijn al voor de oorlog gehaalde bakkersdiploma. De critici suggereren als het ware dat Meijer voor de oorlog verstandig had gehandeld door als intellectueel dat bakkersdiploma te halen; daar heb je nog eens wat aan in moeilijke tijden. Gans merkt in haar boek slechts op dat het denkbaar is dat zijn bakkersdiploma een rol heeft gespeeld, maar de verleiding van het causale verband is voor velen blijkbaar groot.

Wellicht is de kracht van dit boek juist de aandacht van de auteur voor het kleurrijke en tegenstrijdige, voor de persoonlijke details die niet vanzelfsprekend in het grote patroon passen. Dat maakt dat deze geschiedenis niet al honderd keer eerder is verteld, dat dit geen afgezaagd verhaal is, en ook geen variant op Ondergang. Het is een illustratie van algemeen bekend joods patroon, dat in zijn detaillering en personalisering voorbeeldig is. Juist de aandacht van de auteur voor details en haar vermogen tegelijkertijd de brede context in het oog te houden, verschaft meer inzicht in het joodse leven, en in de jodenvervolging. Dat maakt Jaap en Ischa Meijer tot een - inderdaad - uitzonderlijk goede biografie.

Evelien Gans, Jaap en Ischa Meijer. Een joodse geschiedenis 1912-1956 (Amsterdam, Bert Bakker 2008)