Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 66]

Een harmonische componist in een beschaafde omgeving
Jurjen Vis over de componist Julius Röntgen
Emanuel Overbeeke

Julius Röntgen, Nederlandse componist van Nederlands-Duitse afkomst, was een groot bewonderaar van de muziek van Johannes Brahms en Edward Grieg. Zelf was hij bekend en beroemd, maar niet briljant. Vredelievend als hij was, accepteerde Röntgen zijn beperkingen. In zijn biografie van Röntgen gaat Jurjen Vis dieper in op de eigenschappen van de componist dan op diens muziek. Daarmee volgt Vis volgens Emanuel Overbeeke een trend.

Het aantal biografieën van Nederlandse schrijvers neemt gestaag toe, maar met de componistenbiografie wil het minder vlotten. Er verschenen wel biografieën van Henriëtte Bosmans, Jan van Gilse, Cornelis Dopper, Hans Brandts Buys, Anthon van der Horst, Oscar van Hemel en Leo Smit, maar geen van Henk Badings, Kees van Baaren, Ton de Leeuw, Jan van Vlijmen, Hendrik en Louis Andriessen, ook al moet worden toegegeven dat er levensbeschrijvingen bestaan van Willem Pijper en Matthijs Vermeulen en dat er studies in de maak zijn over Peter Schat en Marius Flothuis.

Dat Bosmans, Dopper, Van Gilse, Smit en Brandts Buys wel zijn vereerd met een biografie, maar Peter Schat, Jan van Vlijmen, en Ton de Leeuw niet, is niet helemaal onbegrijpelijk. Afgezien van factoren als het ontbreken van een biograaf met liefde voor zijn of haar onderwerp, deskundigheid en gedrevenheid; hinderpalen als erven en vrienden, en onvindbaar en slecht geordend materiaal, bevindt de hedendaagse cultuur zich in een staat van regressie. Vernieuwing op hoog cultureel niveau staat niet in hoog aanzien, terwijl een hang naar gemoedelijkheid en voorspelbaarheid in een vertrouwd idioom het goed doet. Was voor modernisten kunst in de eerste plaats Kunst, los van de intentie en de context; tegenwoordig is het gebruikelijk achter kunst vooral biografische motieven te zoeken, zo belangrijk zelfs dat inspiratie en niet-artistieke motieven belangrijker lijken dan het werk zelf.

In dit klimaat is Julius Röntgen een aan-

[p. 67]

Julius Röntgen. Tekening door Jan Boom

trekkelijk onderwerp voor een biografie. In de afgelopen tien jaar verschenen opmerkelijk veel cd's van deze componist, die voorheen vrijwel onbekend was. In 2005, het jaar van zijn honderdvijftigste geboortedag, verscheen een klein boekje over zijn leven. Zijn biografie verscheen twee jaar later en maakte de Röntgen-revival begrijpelijk: Röntgen schreef muziek die appelleert aan de hedendaagse behoefte aan welluidendheid en herkenbaarheid. Bovendien klinkt in de muziek de persoon door: Röntgen leidde volgens Vis een gelukkig leven in een aangename, artistieke omgeving. Onoverkomelijke hindernissen en de teleurstellingen des levens zette hij relatief makkelijk van zich af. Daarmee bevestigt Vis het populaire inzicht dat het wezen van de persoon ongefilterd in het werk verschijnt.

Oprecht ouderwets

Julius Röntgen werd in 1855 in Leipzig geboren in een welgesteld, religieus liberaal, Duits-Nederlands gezin. Als getalenteerd kind werd hij gedrenkt in de muzikale traditie van zijn ouders en voorouders: de Leipziger Schule, met als belangrijkste representanten de Weense meesters Joseph Haydn, Wolfgang Mozart, Ludwig van Beethoven, Franz Schubert en hun romantische en romantiserende nazaten Robert Schumann en Felix Mendelssohn-Bartholdy. Met de muziek van Johannes Brahms had Röntgen aanvankelijk grote moeite, maar hij herzag zijn oordeel nadat hij Brahms' eerste twee symfonieën had gehoord. Daarna werd hij een van Brahms' grootste pleitbezorgers. Hij speelde in 1885 de pianopartij bij de Nederlandse première van Brahms' Tweede pianoconcert en schreef veel muziek die steevast aangeduid wordt als Brahms-achtig.

Als kind bezocht Röntgen in 1870 Franz Liszt, die als de grootste levende pianist werd beschouwd. Als componist was Liszt echter omstreden. De Leipziger Schule beschouwde zijn muziek als te kunstmatig en te modern, maar zijn aanhangers zagen hem als de belichaming van de vernieuwing in de muziek. Tijdens dit bezoek besefte Röntgen dat zijn affiniteit met de Leipziger Schule niet alleen een kwestie was van opvoeding, maar ook van karakter. Tegenover Liszt als componist toonde hij altijd enige reserve. Brahms en Edward Grieg waren zijn grote helden, en werden later ook zijn vrienden. Hij volgde de muziek van de jongere componisten met interesse, maar had er uitgesproken oordelen over. Zelf was hij zuinig met het toelaten van hun moderniteiten in zijn idioom.

In 1878 verhuisde Röntgen naar Nederland, waar hij tot vlak voor zijn dood een keur aan functies zou uitvoeren. Hij was eerst pianoleraar en later directeur van het Amsterdams conservatorium; hij dirigeerde diverse koren in de hoofdstad en trad op als pianist, niet alleen solistisch en met orkest, maar ook als begeleider van destijds beroemde zangers als Julius Stockhausen

[p. 68]

en befaamde instrumentalisten als de cellist Pablo Casals. Hij wist dat hij niet de grootste koordirigent ter wereld was en berustte daarom in de overname van zijn koor door Willem Mengelberg, de dirigent van het Concertgebouworkest. Hij schreef een boek over zijn vriend Grieg, verzorgde edities van Nederlandse volksmelodieën, was actief als kerkcomponist (hoewel hij buitenkerkelijk was) en schreef ruim zeshonderd werken waarvan vele nog niet bekend zijn. De meeste werken schreef hij voor de sociale klasse waartoe hij zelf behoorde: de beschaafde burgerij die zich in huiselijke kring geestelijk laafde met het gezamenlijk musiceren. Van de zes kinderen uit zijn twee huwelijken gingen er vijf de muziek in - de zesde werd architect en ontwierp onder meer huize Gaudeamus in Bilthoven, waar Röntgen tot zijn dood in 1932 woonde. Na 1945 bood het huis onderdak aan de stichting Gaudeamus die zich inzet voor hedendaagse muziek.

‘Gaudeamus’ (laten we opgewekt zijn) was Röntgens lijfspreuk. Hij was wars van conflicten, had een vredelievend karakter en probeerde in alles het goede te zien. Hij legde zich erbij neer dat niet al zijn werk van het hoogste niveau was en streefde als componist boven alles naar waarheid. Hij was liever oprecht ouderwets dan onoprecht modern. Arnold Schönberg verweet hij niet zozeer een moeilijke muzikale taal, als wel een gezochte moderniteit. Van Liszt en Wagner wilde hij de muzikale kwaliteiten inzien, maar hun gekunstelde stijl stond hem tegen.

Musik ist meine Religion

Röntgens gelijkmatige karakter spreekt ook uit zijn muziek. Die is keurig, zelden dramatisch, qua vorm soms diffuus, en duidelijk geënt op Brahms, hoewel van lager niveau. Vis geeft dat in Gaudeamus. Het leven van Julius Röntgen toe. Zijn boek is een exponent van een beweging die de aandacht niet zozeer richt op bekende mensen en hun prestaties, maar op de componisten van minder niveau over wie hun tijdgenoten positiever waren dan het nageslacht. Vis is meer historicus dan musicoloog, en zegt in zijn biografie van Röntgen weinig over diens muziek. Ook gaat hij nauwelijks in op de Nederlandse burgerlijke cultuur waarin Röntgen zich allesbehalve gedroeg als een kunstenaar in een ivoren toren. Vis omkleedt zijn onwil nader in te gaan op Röntgens muziek met het argument dat we Röntgens oeuvre slechts gedeeltelijk kennen - alsof we niets zouden kunnen zeggen over het deel dat we wel kennen. Het gevolg is dat we geen antwoord krijgen op de vraag hoe het kon dat een halve Duitser bewerkingen maakte van Nederlandse liederen die doorgingen voor archetypisch Nederlands. Het roept bovendien de vraag op wat de overeenkomsten en verschillen zijn tussen Duitse en Nederlandse muziek. Dat de overeenkomsten groot zijn, bleek bij Röntgens ontmoeting met Koningin Wilhelmina in 1920, waarbij zij verklaarde: ‘Ik dacht dat u altijd Hollander was.’

Wat is de waarde van Gaudeamus als biografie? Vis wil getuige zijn inleiding een genuanceerd beeld van zijn onderwerp geven. Dat is hem aardig gelukt. Naast Röntgens genoemde karaktereigenschappen vertelt Vis over diens levenslange worteling in de Duitse cultuur (getuige zijn vele bezoeken aan de Duitse keizer in Doorn), zijn antisemitisme, zijn onduidelijkheid in religieuze zaken, zijn oordeel over Willem Mengelberg (veel te rooms) en zijn oordeel over

[p. 69]

kunst (‘Die Musik, das ist meine Religion’). Het boek is vlot geschreven, ook al maakt Vis geen gebruik van literaire procédés waarbij de gedocumenteerde feiten in dienst staan van een verrassende structuur; de opzet is grotendeels chronologisch.

De hamvraag - rechtvaardigt de kwaliteit van de muziek zoveel aandacht voor de maker? - beantwoordt Vis op een curieuze manier. Röntgen, zegt hij, was weliswaar een epigoon, maar ook mindere goden verdienen aandacht. Het boek is daarmee als levensbeschrijving een welkome bijdrage aan de geschiedschrijving van een periode in de Nederlandse muziek die minder saai was dan latere generaties dachten.

Jurjen Vis, Gaudeamus. Het leven van Julius Röntgen (1855-1932) (Zwolle, Waanders 2007)