Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 56]

Een drammerige dromer
De mens en de politicus Joop den Uyl
Paul van der Steen

Met veel empathie beschrijft Anet Bleich in haar biografie de wording van het fenomeen Joop den Uyl. Bij het beschrijven van de politicus Den Uyl had echter wat meer afstand geen kwaad gekund.

Voor een man die zo monomaan met politiek bezig kon zijn, kende Joop den Uyl zijn momenten van inzicht. Zoals bij de laatste vergadering van zijn roemruchte kabinet op 2 december 1977, toen hij met de keuze voor het gedicht ‘Het kind en ik’ van Martinus Nijhoff liet doorschemeren dat hij de betrekkelijkheid van zijn werk in de voorgaande vier jaar inzag. Vergeefsheid, noemt biografe Anet Bleich het. Het is inderdaad lastig om in de laatste regels poëzie het revolutionaire elan van 1973 te herkennen:

Het woord onder de griffel
herkende ik, was van mij.
Maar toen heeft het geschreven,
zonder haast en zonder schroom,
al wat ik van mijn leven
nog ooit te schrijven droom.
En telkens als ik even
knikte dat ik het wist,
liet hij het water beven,
en het werd uitgewist.

Terugkijkend kan inderdaad worden geconstateerd dat het meest progressieve kabinet uit de Nederlandse geschiedenis veel minder tot stand bracht dan het had gewild. Dat het zo'n legendarische status kreeg, heeft met andere dingen te maken. Afkeer en weemoed bijvoorbeeld. Er bestond een hartgrondige haat jegens Den Uyl. Horeca-magnaat Gerrit van der Valk legde een jacht in de haven van Scheveningen om te kunnen vluchten als die rooien het al te bont maakten. Met Den Uyl en zijn ploeg was de verbeelding aan de macht gekomen. Politici hadden nog een mening in plaats van een in focusgroepen voorgebakken standpunt. De minister-president durfde hardop te dromen, wees naar punten op de horizon, en hield van Nijhoff, Marsman en Slauerhoff, en niet van musicals, zoals de huidige premier.

De Tweede Wereldoorlog vaagde bij Den Uyl de laatste restjes godsgeloof weg. ‘Mijn leven is een poging,’ schreef hij tijdens de bezetting in zijn dagboek. ‘Deze poging is

[p. 57]

de zin van mijn bestaan.’ Overtuiging bleef altijd een rol spelen bij die poging, ook later toen wat meer minister-presidentiële neutraliteit van hem werd verwacht. Als premier presteerde hij het niet alleen om mee te lopen met een demonstratie tegen de Spaanse dictator Franco, maar klauterde hij bij die gelegenheid ook op een auto om de menigte toe te spreken.

Justitie-minister Dries van Agt verordonneerde de sluiting van abortuskliniek Bloemenhove, en minister Irene Vorrink organiseerde vanuit het Catshuis de verdediging tegen deze ingreep. Den Uyl greep niet in, want hij was bang dat Vorrink anders zou gaan huilen. Bovendien was hij beducht voor de reactie van zijn vrouw en zijn dochter, die zich vertoonden tussen de actievoerders tegen sluiting van Bloemenhove.

Ruim dertig jaar na dato bestrijden vooren tegenstanders van het kabinet-Den Uyl elkaar nog met een hevigheid die doet denken aan de beste polarisatiejaren. Alsof het zich gisteren afspeelde, aldus Bleich.

Dat prikkelde Bleichs nieuwsgierigheid. Het resultaat is een biografie waarin ze vooral de mens Den Uyl goed weet neer te zetten. Met de politicus Den Uyl lukt dat minder goed.

In de huiselijke sfeer

Biografen hebben nogal eens de neiging om zich naar dat deel van het leven te haasten waaraan de hoofdpersoon zijn roem dankt. Bleich trapt niet in die val. Een derde van haar boek gaat over Den Uyl voordat diens leven vrijwel volledig door de politiek werd opgeslokt. Dat is een terechte keuze. Niet alleen omdat het hier om nog veelal onontgonnen terrein gaat (onder meer zijn kortstondige en betrekkelijk onschuldige flirt met het nationaal-socialisme), maar ook omdat met ‘the coming of age’ van de PvdA'er veel van zijn karakter en zijn latere keuzes verklaard kunnen worden.

Zo pakkend als Bleich Den Uyls jonge jaren en de bepalende bezettingstijd beschrijft, zo fraai weet ze ook een plaats in te ruimen voor de jonge Uylen in de biografie van hun vader. Middenin het boek besteedt ze het hoofdstuk ‘In de huiselijke sfeer’ aan het gezin van de PvdA-voorman. Hij was niet altijd aanwezig, maar kon ook lange debatten aangaan met zijn kinderen en hun vrienden.

Niet alle vernieuwingsdrift kon bij voorbaat op zijn sympathie rekenen. Maar van termen als ‘langharig, ongewassen tuig’ wilde Den Uyl niet horen. Hij had niets tegen ‘langharige en ongewassen knapen met constructieve ideeën. Het staat iedereen in ons land vrij zijn haar lang te laten groeien en zich niet te wassen. Ik herinner eraan dat de Duitsers, die in 1940 ons land binnenvielen, keurig geknipt, gewassen en geschoren waren’. De roep om vernieuwing vanuit de samenleving aanvaardde Den Uyl als een uitdaging, liet hij zijn toehoorders op een PvdA-congres weten: ‘De jongeren protesteren en provoceren. [...] zij laten hun haar groeien of trekken met leuzen langs de straten. En laat mij in alle duidelijkheid zeggen: Goddank. [...] Liever een proteststem dan geen stem. Liever een stukke dan een beslagen ruit.’

Geslaagd is ook Bleichs beschrijving van de vechtrelatie tussen Joop en Liesbeth. Den Uyls zus probeerde haar broer te waarschuwen voor een huwelijk met deze vrouw. Ze was te slordig. Den Uyl ontkende het niet. ‘Maar ik ben het ook. Het is in 't algemeen

[p. 58]

het kenmerk van mensen, die goede gedichten meer op prijs stellen dan mooie kleren.’ Zielsverwantschap bestond er vanaf het begin: twee intellectuelen met ambitie en een grote liefde voor de letteren. Tegelijkertijd waren ze elkaars tegenpolen: zij zoveel directer en roekelozer dan haar bedachtzame wederhelft. Die kon zich zelf ook nauwelijks iemand voorstellen die zo zeer verschilde van hem. Vanzelf zou het nooit gaan tussen de twee. Waarbij Liesbeth, die zich wat betreft haar ambities de gevangene voelde van de loopbaan van haar man, vaker twijfelde dan Joop. Niet voor niets had die voor naaste medewerkers met relatieproblemen steeds het advies ‘Maak het goed!’, soms gevolgd door een half serieus ‘Als ik het uithoud, moet het jou toch zeker lukken.’

Drammer

In de meer politieke gedeelten van het boek stapt Bleich soms met zevenmijlslaarzen door de geschiedenis. Waar het gaat om de periode 1973-1977, de jaren van hét kabinet, doet ze dat ook nog eens met een kruising tussen hinkstapsprong en een Echternachse processie. Wie de volgtijdelijkheid van de gebeurtenissen in dat fascinerende tijdvak niet precies op het netvlies heeft staan, zal het niet altijd lukken de verschillende grote dossiers ten opzichte van elkaar te plaatsen.

Dezelfde empathie die Bleich in staat stelde om de mens Den Uyl met veel gevoel neer te zetten, lijkt haar in de weg te zitten bij de beschrijving van de politicus Den Uyl. De biograaf spaart haar hoofdpersoon niet, maar op tal van momenten had ze hem best nog wat kritischer mogen aanpakken. Misschien zit hem dat ook in de bronnenkeuze. De lijst van geïnterviewden is indrukwekkend, maar waarom ontbreken mensen als Hans Wiegel, Ed Nijpels en Jan Terlouw? Waarom heeft Bleich niet in archieven van andere partijen en van politici van andere partijen gekeken om daar te zoeken naar de wijze waarop in die tijd over Den Uyl werd gedacht?

Juist dankzij gesprekken met mensen buiten de PvdA, zoals de rooms-katholieken Dries van Agt, Ruud Lubbers en Frans Andriessen, legt Bleich de oorzaken van het sneven van Den Uyls dromen bloot. ‘De r.k. kennen niet de strenge arbeidsmoraal van de protestanten, in het bijzonder de calvinisten,’ schreef hij al in 1955 in Socialisme & Democratie. ‘Ze nemen de dingen wel eens te licht op. Dat heeft als goede zijde: een niet te zwaar dragen van het leven, blijmoedige levensstemming, royaler met anderen kunnen samenwerken. Als leiders kunnen ze gemakkelijker werk uit handen geven en over het algemeen nemen ze het niet zo nauw met de bureaucratie. Als ongunstige zijden kunnen hier vermeld worden: een niet voldoende nauwgezetheid, een te licht omspringen met afspraken, een zekere nonchalance en ook een zekere oppervlakkigheid.’

Van ene Andries van Agt had Den Uyl op dat moment nog nooit gehoord. Toch zette hij hier al feilloos op papier wat hem zo zou storen in zijn grote tegenstrever in later jaren. kvp-fractievoorzitter in de Tweede Kamer Frans Andriessen werd door Den Uyl weggezet als rechts en onbetrouwbaar. Hij was niet alleen rooms-katholiek, maar ook nog eens vriendelijk. Die eigenschap kon Den Uyl bij politieke rivalen niet plaatsen. Daar moest een bijbedoeling achter schuilgaan. Met Ruud Lubbers, voormalig minister in Den Uyls ploeg en cda-

[p. 59]

fractievoorzitter tijdens het merendeel van het bestaan van het kabinet Van Agt/Wiegel ontbrak het al evenzeer aan chemie. ‘Er was afstand. Achter de groene gordijnen gebeurde er ook niets tussen ons.’ Lubbers kan zich niet herinneren ‘dat we toen ooit de mogelijkheden hebben afgetast om samen iets te bouwen ná dat kabinet’.

Bleich spaart haar held bij haar oordeel over dit soort kapitale fouten in de persoonlijke omgang. Zoals ze ook weigert verwijten te maken over het lange aanblijven van Den Uyl als partijleider, waardoor regeren en in elk geval een nuttige herbezinning op de partijstandpunten onmogelijk werd.

De alliteratie in de ondertitel van de biografie, Dromer en doordouwer, roept haast als vanzelf de omschrijving ‘drammer’ op. Bleich heeft eraan gedacht om ook dat woord op de omslag te zetten. Dat ze dat niet heeft gedaan, valt te billijken. In het boek zelf had wat minder mildheid en wat meer aandacht voor de drammer Den Uyl geen kwaad gekund. Het portret van het ‘unieke fenomeen’ had er alleen maar door aan scherpte gewonnen.

Anet Bleich - Joop den Uyl 1919-1987. Dromer en doordouwer (Amsterdam, Balans 2008)