Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 77]

Interview
Waarheid is geen geloof
Werner Fuchs-Heinritz over het nut van biografisch onderzoek voor de sociologie
Monica Soeting

Biografieën spelen niet alleen een rol in de historische wetenschappen, de antropologie en de literatuurwetenschappen, maar ook in de sociologie. Voor Werner Fuchs-Heinritz, hoogleraar sociologie aan de Fernuniversität in de Duitse stad Hagen is de biografie onontbeerlijk als je ontwikkelingen binnen de maatschappij wilt onderzoeken. Een gesprek over biografisch onderzoek, biografische methodes en de discrepanties tussen herinneringen en geschiedenisboeken.

Werner Fuch-Heinritz begon zich in de jaren zeventig voor biografieën te interesseren, toen hij in de verhalen die zijn toenmalige schoonvader over de oorlog vertelde merkwaardige verschillen met de officiële geschiedenisboeken ontdekte. Zelf had hij altijd geleerd dat de Tweede Wereldoorlog in 1945 was afgelopen. Maar voor de vader van zijn vrouw was daar pas aan het begin van de jaren vijftig een einde aan gekomen. Fuchs-Heinritz ging op onderzoek uit. Na ettelijke gesprekken met arbeiders over hun leven tijdens de oorlog kwam hij tot de conclusie dat zijn schoolboeken slechts de halve waarheid vertelden. Voor de ‘gewone’ mensen, dat wil zeggen, arbeiders die niet in een concentratiekamp hadden gezeten, begon de echte oorlogsellende pas na 1945. De meeste huizen waren vernield en het grootste deel van de bevolking leed maandenlang honger. Tijdens de volksverhuizingen die door de politieke herschikking van Oost-Europa werden afgedwongen, kwamen miljoenen mensen om. Pas toen hun levensomstandigheden zich verbeterden, kwam er voor de overlevenden langzamerhand een einde aan de oorlog.

Niet toevallig begon Fuchs-Heinritz zijn onderzoek naar levensverhalen van arbeiders over de Tweede Wereldoorlog in de jaren zeventig. In die tijd verschenen in West-Duitsland zogenaamde anti-geschiedenisboeken en andere studies, waarin de ervaringen van gewone mensen centraal stonden. Er verschenen meer studies over de dagelijkse ervaringen van gewone mensen. De sociologie van de Alltag was op haar hoogtepunt.

[p. 78]

Fuchs-Heinritz zelf werkte sinds 1972 als hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Marburg. Onderzoek naar de ervaringen van arbeiders stond hoog in het vaandel. Met het project waarbij arbeiders over hun oorlogservaringen werden geïnterviewd gebeurde verder niet veel, hoewel hij in 1979 een projectplan publiceerde over ‘Lebensgeschichten in der Geschichte der Arbeiterschaft in Offenbach am Main seit dem zweiten Weltkrieg’. Wel was door het plan zijn belangstelling voor biografieën definitief gewekt. In 1984 publiceerde hij Biographische Forschung. Eine Einführung in Praxis und Methoden. In hetzelfde jaar werd hij hoogleraar sociologie aan de Fernuniversität in Hagen, vergelijkbaar met de Nederlandse Open Universiteit. Vier jaar later richtte hij bios - Zeitschrift für Biographieforschung, Oral History und Lebensverlaufsanalysen op, waarvan hij tien jaar hoofdredacteur was.

Biografische Forschung beleefde in 2005 een derde druk, en Fuchs-Heinritz publiceert nog steeds over biografische onderwerpen. In zijn artikelen gaat het ook nog steeds over het gegeven dat mensen andere ervaringen hebben dan wat in de geschiedenisboeken staat. ‘Het eerste uitgangspunt van biografisch onderzoek in de sociologie’, legt hij uit, ‘is dat het relevante gegevens verzamelt over mensen die aan de rand van de maatschappij leven, over minderheden, of over de ervaringen van mensen in bijzondere omstandigheden, zoals een oorlog.’ Hij pakt een manuscript van zijn keurig geordende bureau. Zijn werkkamer in een van de moderne gebouwen van de Fernuniversität Hagen doet, net als het gebouw zelf, efficiënt en zakelijk aan. ‘Een van mijn promovendi werkt aan een proefschrift over leven in de illegaliteit in Duitsland. Levensverhalen van illegale immigranten spelen daarbij een grote rol.’

Een onthutsend onderzoek, vertelt hij. Als hij het leest, wordt hij soms letterlijk onpasselijk. Het maakt duidelijk dat er duizenden mensen in erbarmelijke omstandigheden leven in een van de welvarendste landen van de wereld. Het laat ook zien dat mensen nooit om slechts één reden emigreren, anders dan de meeste politici ons willen doen geloven.

Waarheid

Biografisch onderzoek heeft voor Fuchs-Heinritz ook te maken met de vraag hoe en waarom mensen in de loop van de tijd - dat wil zeggen, na de Renaissance - hun identiteit hebben bepaald: ‘De vraag is wat de biografie, of beter, de autobiografie, want daar gaat het hier om, als identificatievorm betekent binnen de moderne maatschappij. Dat is het tweede uitgangspunt van het biografisch onderzoek.’

Daarnaast gaat het, zegt hij, in de sociologie om de methoden die er binnen het biografisch onderzoek worden gebruikt. Dat een biografie op zich als wetenschappelijk onderzoek wordt beschouwd en dat je daar op kunt promoveren, zoals dat in Nederland gebeurt, vindt hij merkwaardig. ‘Het kan natuurlijk zijn dat er in Nederland andere regels gelden, maar daar kan ik me niets bij voorstellen. Hoewel - in de Verenigde Staten verschenen in de jaren twintig en dertig proefschriften over de levensverhalen van randgroepen, zoals het biografisch onderzoek van Clifford Shaw over Stanley, een jonge crimineel. Aan de hand van politierapporten, gerechtsoordelen en de verhalen van Stanley zelf stelde Shaw diens levensverhaal samen en presen-

[p. 79]

teerde dat als een wetenschappelijk werk. Maar dergelijke studies spelen tegenwoordig geen rol meer in de wetenschap. Dat is achterhaald.’

Werner Fuchs-Heinritz. Foto: Anemone Schlich

Een van de vragen waarmee Fuchs-Heinritz zich als socioloog bezighoudt, is de vraag naar de waarheid van de verhalen die mensen over zichzelf vertellen. ‘Natuurlijk’, zegt hij, ‘weten we dat die altijd gekleurd zijn. We weten ook dat verhalen altijd worden verteld binnen een intersubjectieve, interactieve situatie. Hoe en wat je vertelt, hangt af van aan wie en wanneer je dat doet. Als we over het verleden praten, dan ensceneren we dat verleden voor een groot deel zelf. Het verleden staat open, net als de toekomst. Dat besef hebben we overgenomen van de literatuurwetenschap. Maar binnen de literatuur wordt er ook vanuit gegaan dat een roman de werkelijkheid kan weergeven, zoals het realisme dat doet. Sociologen proberen in elk geval een zo waar mogelijk verhaal los te krijgen. Daar heb je methoden voor.’

Een van die methoden is het narratieve interview, ontwikkeld door Fritz Schütze. Binnen het narratieve interview stelt de interviewer aan het begin slechts één vraag. De geïnterviewde wordt daarna geacht gewoon verder te praten, maar wordt wel geïnstrueerd zo duidelijk en zo volledig mogelijk te zijn. En - dat is het belangrijkste - zo eerlijk mogelijk.

Maar wat als de geïnterviewde bepaalde gebeurtenissen anders weergeeft dan ze in werkelijkheid hebben plaatsgevonden?

‘Dat kun je tot op zekere hoogte waarnemen’, zegt Fuchs-Heinritz. ‘Ook daarvoor heb je methoden. Als mensen hun verhaal niet afmaken, of als ze steeds dezelfde zinnen herhalen, of voortdurend zuchten, dan kun je ervan uitgaan, dat ze de waarheid verdraaien. Je kunt aan de uitgetikte tekst van een interview zien waar gelogen wordt.’

Mocht het zo zijn dat mensen hun ervaringen altijd in de mal van een traditioneel verhaal gieten en dat herinneringen en waarheid niets met elkaar te maken hebben, zoals filosofen als Paul Ricoeur stellen, dan zou dat jammer zijn, vindt hij. ‘Dan zou je het eerste uitgangspunt van het biografisch onderzoek moeten opgeven. En dat zou ik liever niet willen doen. Maar de vraag naar de waarheid zoals die in de filosofie wordt gesteld, laat me koud. In de sociologie gaat het om gegevens. Wij willen weten of de gegevens die wij samenstellen adequaat zijn en overeenkomen met dat wat werkelijk is gebeurd. Ons gaat het om een handwerk. Niet, zoals bij de postmodernen, om een geloof.’

En wat als er bewust gelogen wordt?

‘Dat kan vervelend zijn. Niet alleen voor het onderzoek, maar ook voor jezelf. Ik heb daar ooit een onaangename ervaring mee gehad. Ik interviewde ooit een arbeider, die eerst anarchist was geweest en toen naar de communistische partij was overgestapt.

[p. 80]

Tijdens de Hitlertijd werd hij gevangengenomen, maar hij werd eerder vrijgelaten dan zijn medegevangenen. Dat vond ik vreemd, en ik ging op onderzoek uit. Toen vond ik in het archief van de nsdap een notitie waarin stond dat de man bruikbaar was voor het regime. De man had voor mij verzwegen dat hij voor de nazi's was gaan werken. Ik was zo teleurgesteld, dat ik het contact heb afgebroken. Maar het heeft me wel geleerd voorzichtig om te gaan met levensverhalen. Je mag natuurlijk ook nooit vergeten dat mensen in de loop van de tijd bepaalde gebeurtenissen een andere waarde geven. Na een scheiding staan bepaalde ervaringen in een heel ander licht dan toen de beide partners nog gelukkig met elkaar waren. Maar dat wil niet zeggen dat hun verhalen niet waar zijn - ze hebben alleen een andere waarde gekregen.

En natuurlijk - mensen liegen. Soms veranderen ze onbewust hun verhaal en soms veranderen ze het onder druk. Na 1945 moesten veel Duitsers een verhaal verzinnen dat hen zou vrijpleiten van schuld aan oorlogsmisdaden of medeplichtigheid. Ze vertelden bijvoorbeeld dat ze in het leger als marconist hadden gewerkt, of als kok, en dat ze daarom niets van het front hadden gezien. Als dat verhaal werkte, bleven ze daarbij, ook tegenover hun kinderen. Vaak gingen ze in hun eigen verhalen geloven. Dat soort dingen doen wij ook als wij ergens schuld aan hebben.

Zoals we de geschiedenis vertellen, zo zien we de geschiedenis ook werkelijk. Als je écht achter de waarheid wilt komen, zou je niet alleen in documenten op zoek moeten gaan, maar ook de mensen in iemands omgeving moeten interviewen. Het probleem is dat niemand graag een eenmaal in de wereld geholpen verhaal terugneemt. Vooral niet tegenover belangrijke mensen, zoals partners, kinderen en familie.’

Self-help

Autobiografische verhalen spelen dus een belangrijke rol binnen de sociologie. Maar waarom heeft Fuchs-Heinritz als socioloog ook belangstelling voor biografieën?

Hij staat op, doet het raam open en steekt een sigaret op. Zou hij niet moeten doen, zegt hij, maar het helpt hem bij het denken. ‘Er zijn mensen, zoals Ulrich Beck, die stellen dat het individu dankzij de verregaande democratiseringen steeds belangrijker wordt. Mensen oriënteren zich niet meer aan een bepaalde natie en hun levens worden niet meer bepaald door een klasse of een stand of door religie. Ze moeten hun eigen identiteit bepalen, hun eigen keuzes maken. Ik ben het daar niet helemaal mee eens, maar het zou verklaren waarom biografieën de laatste jaren zo populair zijn. Ook het aanbod van self-help boeken is nog nooit zo groot geweest. Vooral kinderen moeten van alles kunnen tegenwoordig. Ze zijn niet slechts voor hun eigen leven verantwoordelijk, maar voor de hele wereld. Ze moeten het lot van arme kinderen in Afrika verbeteren en ze moeten ook het probleem van het opwarmen van de aarde oplossen.

Het lot van de maatschappij wordt volgens Beck bepaald door individuele levens. Als dat werkelijk zo is, dan zou het voor de sociologie een belangrijke opgave kunnen zijn te onderzoeken hoe mensen hun levens vormgeven. Want dan zouden we alleen aan de hand van biografieën kunnen begrijpen hoe de geschiedenis zich heeft veranderd. Als je iets over de perestrojka zou willen weten, zou je dus niet alleen Gor-

[p. 81]

batsjov moeten interviewen, maar ook individuele Russen. Dat geldt natuurlijk ook voor de jaren dertig van de vorige eeuw. Het kan niet zo zijn dat een kleine groep destijds heeft bepaald wat er gebeurde. Ook als je die tijd wilt begrijpen, moet je dus met individuen praten. Je zou ze moeten vragen waar al die positieve gevoelens ten opzichte van de nazi's vandaan kwamen. Dat is wat ik ook tijdens de gesprekken met mijn schoonvader en andere arbeiders in de jaren zeventig leerde: voor hen begon de oorlog niet pas in 1939. Die begon al jaren daarvoor. Ook dat bedoel ik als ik zeg dat mensen andere ervaringen hebben dan in de geschiedenisboeken staat.’

Literatuur

Werner Fuchs-Heinritz, Biographische Forschung. Eine Einführung in Praxis und Methoden (Wiesbaden, vs Verlag für Sozialwissenschaften/gwv Fachverlage gmbh, Wiesbaden 2005 [1984])

bios - Zeitschrift für Biografieforschung, Oral History und Lebensverlaufsanalysen (Verlag Barbara Budrich, Leverkusen, Opladen, [e-mail])