Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 67]

Aristocraat des geestes
Een biografie van Pieter Cort van der Linden, premier van de eeuw
Paul van der Steen

‘Een eerbiedwaardigen grijsaard’ kreeg in 1913 leiding van een kabinet. Als laatste partijloze premier wist hij Nederland zonder grote brokken door de Eerste Wereldoorlog te loodsen en de politiek te ontdoen van de belangrijkste strijdpunten. In een monumentale pil staan deze en andere verdiensten van Pieter Cort van der Linden keurig opgesomd. Als biografie is het boek minder geslaagd.

Is politiek bedrijven in een sfeer van dreigen en demoniseren iets van deze tijd? Volstrekt niet, zo toont Johan den Hertog aan in Cort van der Linden (1846-1935). Minister-president in oorlogstijd. Een politieke biografie. Den Hertog, docent geschiedenis aan de Universiteit Leiden, laat zien hoe Pieter Cort van der Linden, minister van Justitie in het kabinet-Pierson (1897-1901) doelwit van anarchisten werd. Begin 1899 ontving de politie tips over een Duitser die zou zijn aangewezen om de bewindsman uit de weg te ruimen. Dat leidde tot enig onderzoek en bewaking bij Cort van der Lindens woning. De zaak kreeg een hogere prioriteit toen korte tijd later een sjofel gekleed persoon bij het huis van de minister aanbelde, maar wegvluchtte toen er twee agenten aankwamen. De Duitser werd drie dagen na het incident opgepakt in een Amsterdamse kroeg. Er was echter voldoende bewijs om hem een aanslag ten laste te leggen.

Een jaar later was de liberaal opnieuw mikpunt. Nederland had met de zaak-Hogerhuis zijn eigen Dreyfuss-affaire gekregen. Drie sociaal-democratische broers uit Friesland waren veroordeeld voor een roof-overval op een boer. Bij velen bestond de indruk dat niet juridische overwegingen, maar afkeer van een politieke stroming ten grondslag hadden gelegen aan dit vonnis. Na een afwijzende beschikking op een aanvraag om revisie, stuurde een onbekende ‘namens een groep verspreide anarchisten te Spanje, Portugal, Italië, Nederland, België en Amerika’ bij de twintigste verjaardag van Wilhelmina een dreigbrief met de nodige spelfouten aan de Nederlandse vorstin. Daarin ging het onder meer over ‘de

[p. 68]

grootste schavuit van Nederland, namelijk de minister van Justitie, een bloedhond, die nota bene minister der sociale rechtvaardigheid wordt genoemd. [...] Mocht gij u evenwel voor den zoveelste maal door den schurk Cort v/d Linden laten raden en gratie weigeren wat betekend vier menschen vermoorden, dan zweren wij op ons woord van eer, dat gij noch Cort v/d Linden October 1900 tot den levenden behoort.’

In 1922 maakte Piet van der Hem dit schilderij als eerbetoon aan de neutraliteitspolitiek van het kabinet van Cort van der Linden (zittend in het midden, met baard). Het hing jarenlang in de Tweede Kamer, maar is verloren gegaan.

Uit zijn tijd als minister-president (1913-1914) zijn geen soortgelijke incidenten bekend, maar toen had Cort van der Linden te maken met verstrekkender dreigementen. Een klein jaar na zijn aantreden brak de Eerste Wereldoorlog uit. Het neutrale Nederland bleef bij het eerste krijgsgewoel buiten schot, maar in de jaren daarna kostte het de grootste moeite dat zo te houden. Meedoen was, afgezien van het leed dat dan over het land werd afgeroepen, geen optie. ‘Indien wij ons bij Duitsland aansloten en D[uitsland] verloor den oorlog, dan waren onze koloniën verloren. Indien bij de geallieerden en D[uitsland] won den oorlog dan was ons zelfstandig bestaan verloren.’ Tegelijkertijd kon van Nederland onmogelijk een cultureel en economisch eiland gemaakt worden. Zonder Duitse kolen en ijzererts, en graan en veevoer van de geallieerden was overleven onmogelijk.

Cort van der Linden was de juiste man op de juiste plaats. Koningin Wilhelmina had hem al in 1905 op het oog als premier, maar toen kwam het er niet van. Met het naar huis sturen van het kabinet-De Meester kreeg de vorstin nieuwe hoop. ‘In het verschiet ministerie Cort van der Linden’, tekende ze aan. Wilhelmina had hem hoog zitten. Cort van der Linden was ambtenaar van de burgerlijke stand geweest bij haar huwelijk met prins Hendrik. Daarna zou hij blijven fungeren als vertrouwensman en juridische steun en toeverlaat.

Pas in 1913 kon Cort van der Linden zijn post bij de Raad van State inruilen voor het leiderschap van een kabinet. Niet toevallig had zijn regeerploeg een extraparlementair karakter. Voor moderne partijpolitiek interesseerde hij zich niet. Wat dat betreft bleef Cort van der Linden zijn hele leven een negentiende-eeuwer. Met weemoed dacht hij terug aan het spel zoals dat in de tijd van Thorbecke werd gespeeld. Politiek was toen nog een zaak van onafhankelijke mannen, die individueel het debat aangingen met een regering bestaande uit zelfstandige ministers. Meerderheden kwamen per onderwerp tot stand. Tegen de eeuwwisseling raakte het debat op de achtergrond en machtsvorming werd daarna steeds belangrijker. Partijprogramma's werden voor verkiezingen geschreven en wie daarna op grond van de uitslag een slagvaardig blok wist te vormen kon een groot deel van zijn punten ten uitvoer brengen. Cort van der Linden keek er met een mengeling van verbazing en afgrijzen naar. Ondanks een aanbieding van de Liberale Unie om een kandidatuur te aanvaarden zou hij nooit

[p. 69]

toetreden tot welke groepering dan ook. Cort van der Linden was de laatste partijloze premier van Nederland.

Juist hij wist de politiek als minister-president te ontdoen van de belangrijkste twistpunten. Zijn kabinet voerde het stelsel van evenredige vertegenwoordiging en het algemeen mannenkiesrecht in, haalde de voornaamste belemmeringen voor vrouwenkiesrecht uit de Grondwet en wist via de onderwijspacificatie gedaan te krijgen dat openbare en bijzondere scholen voortaan evenveel subsidie kregen en de vrijheid om naar eigen goeddunken les te geven. De compromissen kwamen tot stand dankzij dezelfde stuurmanskunst waarmee Cort van der Linden Nederland buiten de Eerste Wereldoorlog had gehouden. Hij zag er ook een nieuwe start in, deels zelfs een terugkeer naar de oude situatie: ontwikkelde, onafhankelijke mannen die de volkswil interpreteerden in combinatie met een van onderaf georganiseerde politiek waaraan het hele volk deelnam. Het was een misrekening. In de nieuwe constellatie werd de macht van partijen eerder versterkt dan verzwakt.

Vader des Vaderlands

Toen het Historisch Nieuwsblad zes jaar geleden Eerste en Tweede Kamerleden vroeg naar de beste minister-president van de twintigste eeuw kwam niet de voordehandliggende Drees uit de bus, maar Cort van der Linden. Van beide politici rijst uit de overlevering en historiografie eenzelfde soort imago op: degelijke en een tikje saaie bestuurders op leeftijd met veel gevoel voor laveren. Nadat het aantreden van de liberaal als kabinetsleider door de pers aanvankelijk met terughoudendheid was begroet, vielen in de kranten al snel de nodige loftuitingen te lezen. De Telegraaf kwam met omschrijvingen die het dagblad enkele decennia later probleemloos had kunnen hergebruiken voor Drees. Cort van der Linden ‘maakt geen grappen, geen kunstige woordspelingen, hij balanceert niet en hij jongleert niet. Hij doet ons niet óm-rollen van de pret.’ Doorslaggevend was het rustige optreden van de premier tijdens de algemene beschouwingen. Opnieuw De Telegraaf: ‘Kalm, maar beslist, geen oogenblik uitdagend, doch zeer krachtig, rustig-langzaam, en met een solide, klare welsprekendheid, doe sober maar indrukwekkend was, heeft de heer Cort van der Linden z'n politiek ontvouwd. Daar stond geen politicus, daar stond een staatsman in de ruime en goede beteekenis van 't woord.’

Na de onderwijspacificatie van 1917 roemde het Algemeen Handelsblad Cort van der Lindens gebruik van de kracht van stilte. ‘Er gaat, van dezen aristocraat des geestes die een en al welwillende voornaamheid schijnt en bijna steeds in geestelijk evenwicht zich houdt, iets uit als de invloed die een dorper ondervindt wanneer hij, in de woning van een groot heer, in diens tegenwoordigheid wordt gebracht.’ Aletta Jacobs had het in haar memoires over een ‘eerbiedwaardigen grijsaard’. Bij de onthulling van een glas-in-loodraam in de Nieuwe Kerk ter gelegenheid van het veertigjarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina in 1938, bleek Cort van der Linden met Atjeh-bedwinger Van Heutsz de enige burger die was afgebeeld. De manier waarop deed denken aan schilderijen met Willem de Zwijger: ook de premier uit de tijd van de Eerste Wereldoorlog werd twee decennia na zijn regeerperiode gezien als een soort vader des vaderlands.

[p. 70]

Veel scherper wil het portret van Cort van der Linden niet worden, ondanks de maar liefst 730 pagina's (exclusief noten en literatuurlijst), die voor het levensverhaal werden uitgetrokken. Nu kan het zijn dat de werkelijke persoon van de premier goeddeels samenvalt met de eerdere karakterschetsen, maar de biograaf wekt de indruk dat hij niet zijn uiterste best heeft gedaan om zijn hoofdpersoon met al diens hebbelijkheden en onhebbelijkheden achter de bronnen vandaan te krabben. ‘In plaats van een uitgebreide karaktertekening van Cort van der Linden te geven, is hier gekozen voor beperking tot bestudering van de invloed van Cort van der Linden op zijn omgeving. Op grond van dat uitgangspunt wordt hier gesproken van een politieke biografie,’ zijn de zinnen waarmee Den Hertog de inleiding van zijn boek afsluit.

Op het gebruikte bijvoeglijke naamwoord valt weinig tot niets af te dingen. Cort van der Linden (1846-1935). Minister-president in oorlogstijd is een degelijke, politieke geschiedenis van een tijdvak dat tot nu toe onderbelicht is gebleven. Op basis van uitputtend onderzoek belicht Den Hertog casussen, affaires en de grote vraagstukken van het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. Het is nijvere arbeid die aansluit bij het werk zoals dat verricht wordt door het Nijmeegse Centrum voor Parlementaire Geschiedenis in de langlopende serie over naoorlogse kabinetten.

Het zelfstandig naamwoord ‘biografie’ is minder op zijn plaats. Daarvoor is Den Hertog te veel gefixeerd op het intellectuele en politieke. Leven en tijdgeest komen er bekaaid vanaf. Dat Van der Linden soms pagina's lang schittert door afwezigheid, als grote kwesties en standpunten van anderen nauwkeurig uit de doeken worden gedaan, zegt veel. De hoofdpersoon dient vaak meer als cement dan als daadwerkelijk bouwmateriaal. Een levensverhaal wordt meeslepend als een biograaf compassie, ergernis of welke emotie dan ook weet op te roepen. Den Hertog lukt dat pas tegen het einde van het boek, als hij met veel gevoel beschrijft hoe Nederland eind 1917, begin 1918 steeds meer ten prooi viel aan rechteloosheid, gevangenzat tussen de eisen van de geallieerde en centrale mogendheden, de zelfstandige Nederlandse politiek als los zand uit elkaar viel en de internationale druk ook de spanningen binnen de ministerraad hoog deed oplopen. Cort van der Linden verloor de controle en kon, zoals meer Nederlandse premiers na hem, niet eindigen in stijl. Geen wonder dat na de verkiezingen van 1918, toen zijn naam opnieuw viel als leider van een kabinet, zelfs deze plichtgetrouwe politicus paste: ‘Er zouden wellicht omstandigheden zijn, die mij zouden dwingen, maar die omstandigheden waren er nu zeker niet. Men had het er ook niet naar gemaakt om van mij een dergelijk offer te maken.’

Johan den Hertog, Cort van der Linden (1846-1935). Minister-president in oorlogstijd. Een politieke biografie (Amsterdam, Boom 2007)