Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 64]

Koningen en bastaarden
Boeken over Oranjes en pseudo-Oranjes
Dik van der Meulen

Het boek van Dorine Hermans en Daniela Hooghiemstra over de drie koningen die allemaal Willem heetten, kreeg veel aandacht in de pers, niet in de laatste plaats omdat Beatrix in haar functie als koningin en hoofd van het Koninklijk Huisarchief haar afkeuring erover uitsprak. Het is de vraag of het boek al die ophef waard is.

Drie koningen heeft het Koninkrijk der Nederlanden tot nu toe gekend, die allemaal Willem heetten. De volgende, opnieuw een Willem, staat al sinds zijn geboorte in de belangstelling, maar tot voor kort had niemand het nog over zijn voorgangers. Op 16 november 2007 kwam daarin verandering. Die dag werd in de goedgevulde bovenzaal van het Amsterdamse Felix Meritis een boek over de drie koningen overhandigd aan Parool-columnist Frenk der Nederlanden, naar men vermoedt een ‘bastaardachterkleinzoon’ van koning Willem ii. ‘Voor de troon wordt men niet ongestraft geboren’, Ooggetuigen van de koningen van Nederland, 1813-1890, zo heet het nieuwe boek van Dorine Hermans en Daniela Hooghiemstra, die als duo al uitvoerig over het Koninklijk Huis en verwante zaken hadden gepubliceerd.

Het werd een vrolijke avond. Er was een forumgesprek tussen de schrijver Bas Heijne, de letterkundige Marita Mathijsen en de historici Jan Bank en Niek van Sas, die beiden hun zegen aan het boek hadden gegeven; er werden veel grappen gemaakt en na afloop was er een geanimeerde borrel. De enige die ontbraken, met uitzondering van Frenk der Nederlanden, waren de nazaten van de koningen.

Maar een van hen meldde zich een paar dagen later. Frenks verre nicht de koningin der Nederlanden had van het boek kennisgenomen en gaf publiekelijk blijk van haar ontevredenheid over de inhoud. ‘Bij hun schets van de koningen Willem i, ii en iii hebben de auteurs zeer selectief gebruikgemaakt van vooral die documenten die een minder positief beeld van de hoofdpersonen kunnen oproepen,’ liet ze via een woordvoerder van de Rijksvoorlichtingsdienst weten. Een van de auteurs ant-

[p. 65]

woordde daarop, aldus nrc Handelsblad van 22 november 2007, ‘dat het niet aan de koningin [was] haar positie als staatshoofd te gebruiken om publiekelijk een boek af te kraken als de invalshoek haar niet bevalt’. Het is de vraag of het verstandig was van de koningin om publiekelijk haar hart te luchten. Zoals te voorzien was, schoten de volgende dagen de verkoopcijfers van het boek omhoog. Maar ook op het verweer van de auteurs is wat aan te merken. Beatrix reageerde vermoedelijk niet zozeer als staatshoofd maar als hoofd van het Koninklijk Huisarchief, wat ze uiteindelijk óók is. Blijkbaar betreurde ze het dat ze Hermans en Hooghiemstra toestemming had gegeven om haar archief te raadplegen. Dat zal in de toekomst dan ook niet meer gebeuren, zo is de teneur van een artikel in De Telegraaf van 22 november: ingewijden melden dat de twee ‘nooit meer welkom zijn in het Koninklijk Huisarchief’. Dit zou overigens ook te maken hebben met de slordige en onjuiste vermelding van de archiefstukken. Hoe dit zij, de toestemming was voor Hermans en Hooghiemstra een buitenkans, en dat beseften ze terdege. In hun dankwoord noemen ze uitdrukkelijk de koningin en de medewerkers van het archief.

Gestuntel

Wat heeft het onderzoek van Hermans en Hooghiemstra opgeleverd? ‘Geschiedenis in de beste traditie van rtl Boulevard, vond Koen Kleijn in De Groene Amsterdammer (7 december 2007). Volgens hem hadden de auteurs met opzet die bronnen gekozen ‘die in een geur van roddel en achterklap zijn geschreven, met weglating van andere’. Andere recensenten oordeelden minder negatief, maar ook een beetje zuinig.

Dat was niet zonder reden. Hermans en Hooghiemstra hebben de koningslevens chronologisch beschreven, in betrekkelijk korte teksten, gevolgd door korte en lange fragmenten uit vaak contemporaine bronnen. Het is een aardige vondst, maar jammer genoeg zijn ze gemakzuchtig te werk gegaan. De levensbeschrijvingen gaan niet diep. Maar het gaat dan ook om slechts 65 bladzijden eigen tekst (exclusief voor- en dankwoord), dus gemiddeld ruim 20 per koning. Dat het toch nog een dik boek is geworden - 350 pagina's - komt doordat het in werkelijkheid een bloemlezing is. De meeste arbeid moet hebben gezeten in het omzetten van de teksten in modern Nederlands.

Het grootste probleem zit hem echter in de selectie van de bronnen. ‘Willem i ging ten onder aan zijn eigen koppigheid, Willem ii leidde een dubbelleven vanwege zijn biseksualiteit en Willem iii was half waanzinnig,’ zo geven de auteurs in hun ‘Woord vooraf’ de essentie van hun boek meteen al prijs, en de overige 342 bladzijden staan in dienst van deze constatering. Het zorgt ervoor dat ‘Voor de troon wordt men niet ongestraft geboren’ een eenzijdig, maar vooral ook saai boek is geworden. Zoveel koninklijke zwakheid, zoveel domheid en egocentrisme, waar bijna nooit eens iets aardigs tegenover staat: het is gewoon onmogelijk om je als lezer te verplaatsen in de hoofdpersonen. Het maakt het boek ook ongeloofwaardig. Hoe is het toch mogelijk dat de monarchie al dat gestuntel heeft overleefd? Vooral bij Willem iii vraag je je dat telkens weer af. De koning wordt inderdaad als ‘half waanzinnig’ afgeschilderd - maar hij zat wél veertig jaar op de troon.

[p. 66]

Hoe heeft hij dat voor elkaar gekregen?

Opvallend is verder hoe weinig Hermans en Hooghiemstra kennelijk in het Koninklijk Huisarchief hebben aangetroffen. De voornaamste leverancier van hun bloemlezing blijkt niet dit archief te zijn, maar de door H.T. Colebrander samengestelde (en voor iedereen toegankelijke) Gedenkschriften der algemene geschiedenis van Nederland. Daardoor bevat de bundel bijna niets wat nog niet bekend was. Ook de ‘onthulling’ die zo'n centrale plaats inneemt, de veronderstelde biseksualiteit van Willem ii, was niet nieuw. De historicus Jeroen van Zanten openbaarde dit vermoeden al in 2004, in zijn dissertatie Schielijk, Winzucht, Zwaarhoofd en Bedaard, politieke discussie en oppositievorming 1813-1840. De nadere onderbouwing van Willem ii's ‘onnatuurlijke lusten’ door Hermans en Hooghiemstra is mager.

Dat geldt nog meer voor de waanzin van Willem iii. Hij had een moeilijk karakter en kon slecht overweg met de beperkingen die de grondwet hem oplegde, daarover bestaat geen twijfel. Maar de tekenen dat er met zijn verstand werkelijk iets aan de hand was, stammen uit de laatste jaren van zijn leven, toen allerlei lichamelijke kwalen hun weerslag hadden op zijn geestelijke vermogens. Verder beroepen de auteurs zich ook bij hun beschrijving van Willem iii op overbekende bronnen, zoals de memoires van de minister van Oorlog A.W.P. Weitzel en de brieven van zijn eerste vrouw Sophie. Het huwelijk van Willem iii en Sophie van Württemberg was overigens dramatisch, zodat, hoe boeiend ze verder ook zijn, de waarde van deze brieven beperkt is.

Een eenzijdige bloemlezing, kortom. Dat zou geen onoverkomelijk bezwaar zijn geweest, als dit boek niet zoveel meer pretendeerde, namelijk (in de woorden van Hermans en Hooghiemstra) ‘op een beeldende manier iets laten zien van de karakters van de koningen en hun familieleden, van de worsteling met hun functies en hun privé-levens, en van hun relatie met hun onderdanen’. De bekende voorvallen en anekdotes zijn, aldus de auteurs, in deze context ‘toch onthullend’. Daarmee beloven ze meer dan ze kunnen waarmaken.

Het is aardig om ‘Voor de troon wordt men niet ongestraft geboren’ naast Oranjebastaarden, een vademecum van Hanno de Jongh te leggen, dat alweer een paar jaar geleden is verschenen. Het is een relbelust boekje, matig geschreven (en geredigeerd) en vol onbewezen gissingen. Maar dit is nauwelijks storend, omdat De Jongh helemaal niets pretendeert en zich geen moment voordoet als een consciëntieuze historicus. Daarbij komt dat Oranjebastaarden op z'n minst een handig boek is, omdat de buitenechtelijke Oranje-kinderen - bewezen en onbewezen - nu eens bij elkaar staan. Ook de betovergrootvader van de journalist Frenk der Nederlanden staat er in. Welke bezwaren er ook aan hun boek kleven, Hermans en Hooghiemstra hebben het eerste exemplaar van hun boek dus wel aan de juiste persoon overhandigd.

Dorine Hermans en Daniela Hooghiemstra, ‘Voor de troon wordt men niet ongestraft geboren.’ Ooggetuigen van de koningen van Nederland (Amsterdam, Bert Bakker 2007)

Hanno de Jongh, Oranjebastaarden. Een vademecum (Amsterdam, Aspekt 2005)