Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 60]

De kunst van het achterstevoren schrijven
Alexander Masters' biografie van een dakloze
Thomas Hellinger

Het schrijven over het korte en getourmenteerde leven van Stuart Shorter, een jonge Britse verslaafde dakloze, vereiste een andere aanpak dan de gebruikelijke biografie. In Stuart. A Life Backwards vertelt Alexander Masters het leven van Stuart achterstevoren. Deze methode leverde niet alleen een onderhoudend boek op, dat in 2005 werd bekroond met The Guardian First Book Award en in 2007 werd verfilmd door de bbc, maar verschaft ook inzicht in de gecompliceerde strijd om het dagelijkse bestaan van de minderbedeelden in onze samenleving.

De meeste mensen (zo niet alle) die deze recensie lezen, zullen niets gemeen hebben met Stuart Shorter. Het enige dat zij met Stuart delen, is waarschijnlijk de noodzaak om te ademen. De hoofdpersoon van de biografie Stuart. A Life Backwards van Alexander Masters is een gewelddadige zwerver, die bovendien behoorlijk in de war is. Toch is zijn levensverhaal, zelfs vergeleken met de geschiedenissen van alle andere troosteloze Britse zwervers, bijzonder. Want Stuart, geboren begin jaren zestig in de buurt van Oxford, en als 32-jarige omgekomen bij een treinongeval, stort zich voortdurend van het ene ongeluk in het andere.

Alexander Masters, die tegen wil en dank bevriend raakte met Stuart, vertelt het verhaal van Stuarts leven zonder het mooier te maken dan het is. Dat is een grote verdienste. De meeste mensen die over daklozen schrijven, doen alsof die een homogene groep vormen en portretteren hen óf als mensen die tegen hun wil in de goot zijn beland, óf als onverbeterlijke mislukkelingen. Maar Masters geeft een beeld van een zwerver zoals die is: anders, maar niet minder menselijk dan u en ik.

Toch kun je je, na lezing van deze biografie, bijna niet voorstellen dat Stuart ooit een menselijk bestaan heeft geleid. Het hele boek door moet je je als lezer steeds weer voorhouden dat Stuart geen personage uit een roman is. De verleiding hem wel als zodanig te beschouwen, is groot.

De ondertitel van de biografie, Een leven

[p. 61]

achterstevoren, slaat op Masters unieke methode. De meeste biografieën beginnen bij de geboorte van de gebiografeerde en doorlopen vervolgens diens leven keurig tot aan diens dood. Maar Masters begint met Stuarts dood, en gaat vanaf dat moment terug naar diens geboorte - achterstevoren dus. Deze methode past bij het leven dat Stuart leidde. Stuart is de absolute tegenpool van de meeste gebiografeerden. Waar de meeste levens worden beschreven als een zoektocht naar geluk en ontwikkeling, lijkt het leven van Stuart meer op een hopeloze sprong in een bodemloze put. Als je ervan uitgaat dat zijn leven volkomen tegengesteld was aan onze normen, lijkt het achterstevoren biograferen de enige juiste wijze om Stuarts levensgeschiedenis weer te geven.

Masters leidt zijn lezers vanaf het begin van zijn boek langs Stuarts vele tekorten. Het gevolg is dat je een steeds groter verlangen krijgt om achter de oorzaak van Stuarts instabiliteit te komen. Elke wandaad, elke misdaad en elke tragische gebeurtenis vergroot de wens om in zijn verleden te duiken. Masters vertelt Stuarts ervaringen vanuit een zo neutraal mogelijk gezichtspunt, en zorgt ervoor dat zijn verhaal vaart houdt. De verschillende gebeurtenissen in Stuarts leven en zijn eigen ontmoetingen met hem heeft hij met kundige hand zo gedoseerd, dat de vraag naar de oorzaak van

Stuart helpt met het schrijven van zijn biografie. Tekening: Alexander Masters

[p. 62]

Stuarts verschrikkelijke lot interessant blijft.

Odd couple

Bovenstaande beschrijving zou gemakkelijk tot de gedachte kunnen leiden dat deze biografie te akelig is om te lezen. Dat zou ook zo zijn, ware het niet dat Stuart zelf indirect heeft meegewerkt aan de totstandkoming van dit boek. Hij las elk hoofdstuk in concept en gaf zijn ongezouten kritiek op Masters schrijfsels. Het was zijn idee zijn levensverhaal van achteren naar voren te vertellen. De leesbaarheid van Stuart wordt gered door de verhalen over de verhouding tussen Stuart en Masters. Hun luchthartige en geestige dialogen maken hen tot het klassieke odd couple, waarbij Stuart als onopgeleide en ongecultiveerde straatjongen het absolute tegendeel is van de semi-academische, goed opgeleide en beschaafde Masters, die zich voor zijn ontmoeting met Stuart nooit eerder ook maar in de buurt van een gevangenis of opvangtehuis had opgehouden.

Maar de dialogen dienen nog een doel: ze maken van Stuart iemand die je werkelijk zou willen leren kennen. In zijn gesprekken met Masters komt Stuart naar voren als een met zachte stem sprekende en zich voortdurend verontschuldigende jongeman. Het is, zoals ook Masters bij herhaling opmerkt, moeilijk te geloven dat dit dezelfde man is die ooit zijn eigen tweejarige zoontje met een mes op diens keel gijzelde. Zijn diepe spijt en angst voor zijn ‘uitbarstingen’, zoals hij zelf zijn gewelddadige woedeaanvallen noemt, nemen hem voor je in. Als lezer vraag je je veelvuldig af of je, mocht je ooit dezelfde problemen krijgen, net zo aardig zou blijven als Stuart.

Deze bitterzoete combinatie is precies wat Stuarts levensverhaal verteerbaar maakt. Wanneer Masters vertelt hoe Stuart als kind voor de zoveelste keer in elkaar werd geslagen, volgt onmiddellijk daarop een van Stuarts komische en broodnuchtere uiteenzettingen over de manier waarop je een succesvolle kraak zet. De overgangen tussen de tragische en de komische verhalen verlopen bijna allemaal naadloos. Zodra er sprake is van een te groot contrast, blijkt daar vrijwel altijd een goede reden voor te zijn.

Mazen

Masters' boek geeft niet alleen inzicht in het leven van Stuart, maar biedt ook belangrijke perspectieven op het leven van de minderbedeelden in onze samenleving, zowel in Groot-Brittannië als in de rest van de westerse wereld. Veel projecten die gericht zijn op hulp voor daklozen of het voorkomen van dakloosheid zijn gedoemd te mislukken. Dat heeft niet alleen te maken met de politieke situatie, maar ook met de onwetendheid van beleidsmakers met betrekking tot de achtergrond en ervaringen van daklozen. De kloof die er heerst tussen beleidsmakers en de gemiddelde dakloze is oneindig veel groter dan de meeste mensen denken. Stuarts haat en angst voor ‘het systeem’ is typisch voor de meeste daklozen. Hoewel Stuart een schoolvoorbeeld is van iemand die door alle mazen glipt, biedt hij, dankzij zijn ervaringen uit eerste hand, een uitstekend inzicht in de wereld van daklozen, of het nu gaat om de wreedheid en de criminaliteit in gevangenissen of om de mislukkingen van speciaal onderwijs.

Gelukkig hield Stuart ervan om te praten - dat wil zeggen, gelukkig voor de lezer. Mas-

[p. 63]

ters zelf werd, zoals hij zegt, af en toe knettergek van Stuarts constante woordenstroom. Net als de meeste kunstwerken bleek Stuart bij uitstek geschikt om van een afstand te worden gewaardeerd, buiten het bereik van zijn tong én mes. Een van de mooiste parels van wijsheid die hij met de lezers van zijn levensverhaal wilde delen, is de verhouding tussen verveling en drugsgebruik. Achteraf gezien ligt die relatie voor de hand. Wie er niet dagelijks mee te maken heeft en dus niet beseft dat de meeste opvanghuizen daklozen overdag de straat op sturen, zal het verband tussen het een en het ander echter niet gauw leggen. Het oplossen van het daklozenprobleem zou daarom kunnen beginnen met het goed luisteren naar daklozen als Stuart.

Helaas gaan dergelijke aanzetten tot een oplossing al gauw ten onder in de afgrijselijke realiteit van het bestaan van mensen als Stuart. Dat doet je beseffen dat er altijd mazen zullen blijven bestaan - iets wat de meeste sociaal werkers natuurlijk al lang weten. Zodra je de ene valkuil dicht hebt gegooid, is er alweer een andere ontstaan. Elke nieuwe maatregel kan ongewild leiden tot nieuw misbruik of een nieuw schadelijk effect. En mocht de communicatie tussen daklozen en beleidsmakers ooit verbeteren, dan blijft een ander groot probleem bestaan. Zoals bij de meeste conflicten rond de zoektocht naar sociale rechtvaardigheid, hebben we ook hier met de altijd aanwezige oppositie te maken. Die oppositie komt niet alleen van de kant van degenen die in absolute wetten en waarheid van economische vooruitgang geloven, maar ook van mensen die de daklozen als één grote groep dieventuig beschouwen.

De urgentie waarmee de overheid wordt gevraagd de positie van daklozen te verbeteren, blijkt evenredig te zijn aan het percentage zwervers onder de inwoners van een land. Wanneer dat percentage relatief groter wordt, wordt ook de strijd om de meest fundamentele rechten, zoals het recht op voedsel en behuizing, groter. Dat is precies wat er momenteel aan de hand is in Groot-Brittannië, het Europese land met relatief het hoogste aantal daklozen. Ook lijkt het zo te zijn dat juist in dat land het beleid het minst voorziet in het oplossen van aan dakloosheid gerelateerde problematiek, wat niet alleen de strijd om de verbetering van die problemen bemoeilijkt, maar ook de strijd om daklozen als mensen te blijven beschouwen.

Stuart. A Life Backwards is zowel opbouwend als onderhoudend. Voor de teerbesnaarden onder ons is het minder geschikt, maar Stuarts leven heeft met teerbesnaardheid dan ook nooit iets te maken gehad. En hoewel je als lezer vreemd genoeg voortdurend op zoek bent naar de zwakke plekken in deze biografie, zijn die niet te vinden. Alexander Masters heeft uitstekend werk geleverd, niet alleen door dit indrukwekkende en originele boek te schrijven, maar ook door lange tijd door te brengen in het gezelschap van Stuart en daarbij niet ten onder te gaan - of in elk geval de indruk te wekken dat hij daarbij niet ten onder is gegaan. Een betere eulogie voor het korte en getourmenteerde leven van Stuart Shorter is niet denkbaar.

Alexander Masters, Stuart. A Life Backwards (Londen en New York, Fourth Estate 2005)

Dit artikel verscheen eerder in The Populist Press (zie www.populistpress.com.) Vertaling en bewerking door Monica Soeting.